Άγιος Ιωάννης ο Βατατζής ο ελεήμονας βασιλιάς [4 Νοεμβρίου]

Εισαγωγικά
Η ιστορία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή Βυζαντινής έχει αναδείξει σπουδαίες προσωπικότητες, οι οποίες με το ισχυρό φρόνημα, το αγωνιστικό πνεύμα και τις Ορθόδοξες αξίες τους, έχουν στιγματίσει την πορεία της Αυτοκρατορίας. Ένας από αυτούς είναι ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης, Αυτοκράτορας, κυβερνήτης, διπλωμάτης, στρατιωτικός και Άγιος.
Ο Ιωάννης Βατάτζης υπήρξε κατά κοινή ομολογία όλων των ιστορικών ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Στην περίπτωσή του επαληθεύεται η ρήση του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, του τελευταίου Αυτοκράτορα, ο οποίος απευθυνόμενος προς τον αδερφό του, Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο, είπε τα εξής: «Από την ιστορία μας έχουμε το δίδαγμα πως όσο κυβερνούσαν βασιλιάδες στρατιώτες, το Βυζάντιο δοξαζόταν, ενώ μόλις έπαιρναν την αρχή οι ευνούχοι, το κράτος διαλυόταν». Ο Ιωάννης Βατάτζης ανήκει στην πρώτη κατηγορία, μόνο που δεν τον διέκρινε η ιμπεριαλιστική νοοτροπία και η επιθυμία για αποκόμιση πλούτου και δόξας. Αντίθετα πρώτιστο μέλημα του Ιωάννου ήταν ο λαός του. Για αυτό έμεινε στην ιστορία γνωστός ως πατέρας των Ρωμαίων.
Δε θυμίζει συνηθισμένο αρχηγό του κράτους, ακόμα και για τα γνωστά Βυζαντινά πρότυπα. Πολεμά, εργάζεται και πονά μαζί με το λαό. Ως προς τις στρατιωτικές του ενέργειες, συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανόρθωση της Αυτοκρατορίας και τη μετά το θάνατό του ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Επικοινώνησε διπλωματικά ακόμα και με τους Δυτικούς, προκειμένου να πετύχει το στόχο του, ήτοι την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Με τη δυναμική του προσωπικότητα και τη διπλωματική του ικανότητα δημιούργησε το υπόβαθρο για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης και καθυπέταξε κάθε προσπάθεια αντίστασης και εν δυνάμει αμφισβήτησης της κυριαρχίας του. Στήριξε τους Ακρίτες, το λαό, τους φτωχούς, τη μόρφωση, την εγχώρια παραγωγή, αναδιένειμε το δημόσιο πλούτο και δημιούργησε κοινωνικές δομές, σε ποσότητα και ποιότητα που εκπλήσσουν ακόμη και σήμερα.
Η εσωτερική του πολιτική αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση. Κατόρθωσε να ανεβάσει το βιοτικό επίπεδο του απλού λαού, με την εξυγίανση της δημόσια διοίκησης και  την πάταξη της αδικίας και της ασυδοσίας των αρχόντων. Επέφερε ευημερία στο λαό και άνθηση της οικονομίας σε όλους τους τομείς. Με σειρά μέτρων ενίσχυσε τις χαμηλές οικονομικά και κοινωνικά τάξεις. Μείωσε τη φορολογία και με τη θεσμοθέτηση του εμπορίου, της βιοτεχνίας, της κτηνοτροφίας και της γεωργίας ευνόησε την ανάπτυξη και την κερδοφορία. Απαγόρευσε την εισαγωγή ειδών πολυτελείας, με αποτέλεσμα να ενισχυθεί η εντόπια παραγωγή. Φρόντισε την παιδεία ανεγείροντας σχολεία και βιβλιοθήκες, ίδρυσε νοσοκομεία και φιλανθρωπικά ιδρύματα, οικοδόμησε μεγαλόπρεπους ναούς και ενίσχυσε οικονομικά πολλά μοναστήρια. Ο ίδιος κατείχε τόση περιουσία όση του χρειαζόταν για να συντηρείται.
Όσον αφορά την άμυνα του κράτους του, την ενίσχυσε με οχυρωματικά έργα, ασφαλίζοντας τα σύνορά του και δίνοντας εργασία σε πολλούς ανθρώπους. Στα σύνορα τοποθέτησε ακρίτες, έδωσε γη να καλλιεργούν για να ζουν τις οικογένειές τους, εξασφαλίζοντας έτσι ισχυρή φύλαξη των συνόρων του.
Όσον αφορά τις στρατιωτικές επιχειρήσεις ενεργούσε πάντα με σύνεση και καρτερικότητα. Δεν εμπλεκόταν σε πόλεμο, αν δεν υπήρχε άμεση ανάγκη και προσπαθούσε πάντα να εκμεταλλεύεται τα λάθη των αντιπάλων του, ενώ χρησιμοποιούσε νέες στρατηγικές και μεθόδους αντιμετώπισης των εχθρών, τις οποίες και εφάρμοσε εναντίον των Φράγκων, των Βουλγάρων, των Τούρκων, των Μογγόλων, αλλά και Ελλήνων. Το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να ελευθερώσει τη βασιλεύουσα οφείλεται στις εμφύλιες προστριβές, αλλά και στη συνεχή στήριξη του Φράγκου βασιλιά της Κωνσταντινούπολης από τους Βενετούς και τον Πάπα.
Στο διπλωματικό τομέα διέπρεψε, καθώς ήξερε να εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες των αντιπάλων του. Πολλές φορές με πρόσχημα την ένωση των Εκκλησιών κατόρθωνε να αποτρέψει τη βοήθεια του Πάπα προς τους Λατίνους της Πόλης. Με τους Βουλγάρους και τους Τούρκους που συνόρευε προσπαθούσε να έχει καλές σχέσεις, χωρίς να χάνει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί τις εξωτερικές και εσωτερικές τους αναταράξεις.
Ο βίος του μεγάλου Έλληνα Αυτοκράτορα και Αγίου της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη αποτελεί σύμβολο του Ελληνισμού. Τα επιτεύγματά του καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του ήταν πολύ μεγάλα. Ο Ιωάννης ουσιαστικά παρέλαβε μια επαρχία και κατόρθωσε να τη μετατρέψει σε Αυτοκρατορία. Στην πραγματικότητα έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός άλλου είδους κράτους, το οποίο είχε καθαρά Ελληνική ταυτότητα, με δημοκρατικό χαρακτήρα. Πρωταρχικός στόχος του ήταν η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η ανασύσταση της Αυτοκρατορίας. Η ανακατάληψη δεν επιτεύχθηκε, όμως κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα ισχυρό κράτος. Αν δεν τον ταλάνιζαν προβλήματα υγείας, θα ζούσε περισσότερο και αναμφισβήτητα θα έμπαινε θριαμβευτής τη βασιλεύουσα. Εξάλλου η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 από το Μιχαήλ Παλαιολόγο χρεώνεται από όλους τους ιστορικούς στον Ιωάννη Βατάτζη.
Ο Ιωάννης Βατάτζης δικαιολογούσε απόλυτα την ετυμολογία του ονόματός του, ήταν δηλαδή «χάρισμα Θεού», το χάρισμα του Πανάγαθου Θεού προς τον Ελληνισμό. Αν οι μετέπειτα βυζαντινοί Αυτοκράτορες ακολουθούσαν την ίδια εσωτερική και εξωτερική πολιτική με αυτή του Ιωάννη Βατάτζη, τότε σίγουρα το 1453 δεν θα ήταν η καταληκτική ημερομηνία για την ιστορία του Βυζαντίου.
Αξιοπρόσεκτη είναι η επιστολή που έστειλε ο Βατάτζης στον Πάπα Γρηγόριο Θ΄, στην οποία μπορούμε να δούμε το Ελληνικό φρόνημα που τον διακατείχε, καθώς ο ηγέτης της Νίκαιας ανατρέχοντας στο ιστορικό του παρελθόν με υπερηφάνεια δηλώνει την εθνική του ταυτότητα. Αποτελεί το εξαιρετικό παράδειγμα Ελληνορθόδοξου ηγέτη, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην αφύπνιση και τη δημιουργία του νέου Ελληνισμού.
Κοιμήθηκε στο Νυμφαίο της Μικράς Ασίας το  1254. Η μεγαλύτερη ιστορική του επιβράβευση επήλθε μετά το θάνατό του, όταν ανακηρύχθηκε από το λαό Άγιος της Εκκλησίας. Η επίσημη Εκκλησία άργησε να τον αναγνωρίσει, καθώς σύμφωνα με το εκκλησιαστικό τυπικό για να αναγνωριστεί κάποιος άγιος, πρέπει να περάσουν τουλάχιστον 50 με 60 χρόνια. Ωστόσο η αγιοποίησή του από το λαό ήταν άμεση, καθώς αναγνωρίστηκαν τα θαύματά του και κτίστηκε προς τιμήν του Ιερός Ναός στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας και εκκλησάκι στο Νυμφαίο, τα οποία μαρτυρούν την αγάπη του λαού προς εκείνον. Ο Ελληνισμός τον τίμησε για τη φιλανθρωπική του δράση και την αγιοσύνη του. Αυτός είναι ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης. Ο ελεήμων Αυτοκράτωρ, ο Άγιος.



Αναλυτικότερα
Ι. Καταγωγή – Καταξίωση
Ο Ιωάννης Δούκας Βατάτζης γεννήθηκε στο Διδυμότειχο το 1193. Την πληροφόρηση για τον τόπο καταγωγής του, μας την διασώζει ο κύριος ιστορικός της Βυζαντινής αυτοκρατορίας της Νίκαιας ο Γεώργιος Ακροπολίτης, ο οποίος αναφέρει τα εξής:
«…και προσλαμβάνεται ο βασιλεύς (Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης) εις γαμβρόν Ιωάννην τον Δούκαν, ου Βατάτζης τουπίκλην και εκ Διδυμοτείχου ην ωρμημένος, το του πρωτοβεστιαρίτου διενεργών οφφίκιον.»
Απόδοση στα νέα Ελληνικά:
«...και τότε ο αυτοκράτορας έκανε γαμπρό του τον Ιωάννη Δούκα, που τον αποκαλούσαν Βατάτζη. Αυτός καταγόταν από το Διδυμότειχο και έφερε το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίτη.»
Πατέρας του Βατάτζη ήταν ο Δούκας του θέματος των Θρακησίων και δομέστικος της ανατολής, Βασίλειος Δούκας Βατάτζης και η μητέρα του Αγγελίνα ήταν κόρη του Ισαακίου, γιού του Κωνσταντίνου Αγγέλου, και της Θεοδώρας Κομνηνής, κόρης του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού. Επίσης υπάρχουν αναφορές για τον Ιωάννη Βατάτζη στρατηγό του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ του Κομνηνού (1143-1180) ο οποίος αναφέρεται μεταγενέστερα ως ο παππούς του Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη. O Ιωάννης είχε και ένα αδελφό τον Ισαάκιο Δούκα, σεβαστοκράτορα. Την οικογένεια του Ιωάννη Βατάτζη την χαρακτήριζε μια βαθιά στρατιωτική παράδοση με αντιπροσώπους και στη σύγκλητο. Συνδεόταν συγγενικά με ονομαστές οικογένειες του Βυζαντίου όπως των Δουκών των Αγγέλων και των Λασκαριδών. Ο ίδιος ο Ιωάννης υπέγραφε τις επιστολές του ως Δούκας Βατάτζης καταδεικνύοντας την άμεση συγγενική του σχέση με την οικογένεια των Δουκών. Όσον αφορά το όνομα Βατάτζης ή Βατάτσης ήταν μάλλον λαϊκής προελεύσεως και είχε κάποια έννοια προσφώνησης στη δημώδη γλώσσα της εποχής.
Όταν ο Ιωάννης ενηλικιώθηκε, οι γονείς του απεβίωσαν αφήνοντας του μεγάλη περιουσία. Δεν άντεχε όμως να ζει στο φραγκοκρατούμενο Διδυμότειχο, έτσι μοίρασε ένα μεγάλο μέρος από τα υπάρχοντα του στους φτωχούς και κίνησε για την ελεύθερη περιοχή της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, με προορισμό το Νυμφαίο της Βιθυνίας. Εκεί στα ανάκτορα του βασιλιά Θεόδωρου Α΄ Λάσκαρη ήταν ιερέας ο αδελφός του πατέρα του, ο οποίος τον φιλοξένησε και έγινε η αιτία να γνωρίσει ο νεαρός τότε Ιωάννης τον αυτοκράτορα της Νίκαιας. Ο δυναμισμός του χαρακτήρα του, καθώς και οι στρατιωτικές αρετές του, δεν άργησαν να εγείρουν το ενδιαφέρον του βασιλιά Θεόδωρου, ο οποίος μετά από λίγα χρόνια του έδωσε το αξίωμα του πρωτοβεστιάριου.
Η εύνοια του αυτοκράτορα προς το πρόσωπο του Ιωάννη δεν σταμάτησε μόνο στα αξιώματα, καθώς στη συνέχεια τον έκανε γαμπρό του δίδοντας του για γυναίκα του την πριγκίπισσα Ειρήνη που ήταν η μεγαλύτερη του κόρη. Με το γάμο αυτό ο Θεόδωρος Λάσκαρης εξασφάλισε την διαδοχή του, και παρόλο που ήταν περίπου 47 ετών το 1222 απεβίωσε. Το ίδιο έτος με τη σύμφωνη γνώμη στρατού και λαού και παρόλο που τον θρόνο επιθυμούσαν οι δύο αδελφοί του Θεόδωρου Λάσκαρη, ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης στέφθηκε αυτοκράτορας από τον πατριάρχη Μανουήλ Σαραντινό. Την επιλογή αυτή του Θεοδώρου την δικαιολογεί εύστοχα ο πανεπιστημιακός Αλέξανδρος Διομήδης, στο έργο του "Βυζαντιναί Μελέται" αναφέρει σχετικά τα εξής:
«...σε ένα κράτος όπου ο πολεμικός συναγερμός ήταν μόνιμη κατάσταση, ανεζητήθη όχι ο νόμιμος διάδοχος αλλά ο ικανός, ο δυνάμενος να αντιμετωπίζει τους εχθρούς.»

Ο απολογισμός του έργου του σύμφωνα με του ιστορικούς
Ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ανήκει στην κατηγορία των Βυζαντινών προσωπικοτήτων οι οποίοι χαίρουν της καθολικής αποδοχής όλων των ιστορικών. Βυζαντινοί σύγχρονοί του αλλά και μεταγενέστεροι, κλασικοί βυζαντινολόγοι ξένοι αλλά και Έλληνες αναγνωρίζουν και εγκωμιάζουν το έργο του:
1. Ο Ανώνυμος Βυζαντινός συγγραφέας αναφέρει για τον Ιωάννη Βατάτζη τα εξής: «Ο Βατάτζης κατά τε την περί τα θεία ευλάβειαν και την περί τους υπηκόους κηδεμονίαν είχε τα πρωτία ως προς τους προ αυτού βασιλεύσαντας.»
2. Ο Παχυμέρης (1242-1310) αναφέρει για τον Ιωάννη Βατάτζη τα παρακάτω: «Ένεκα τούτον όλων, όστις τα αυτά περίπου ιστορεί περί του βασιλέως τούτου, επωνομάζετο πατήρ Ρωμαίων, ενώ ο Θεόδωρος δεσπότης αυτών», και σε άλλο σημείο συνεχίζει, «Πάσα πόλις και χώρα και δήμος απέλαυσε των ευεργεσιών αυτού. Παρέσχε δ΄έτι χορηγίας εις τους ναούς και τα σεμνεία και τας μονάς.»
3. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης (1217-1281) γνώρισε από κοντά τον Βατάτζη και στο έργο του "Χρονική Συγγραφή" τον επαινεί ότι ήταν φιλάνθρωπος, πράος και φιλόδωρος.
4. Ο υιός και διάδοχος του, Θεόδωρος Β’ Λάσκαρης (1223-1258), ο οποίος υπήρξε μεγάλος λόγιος της εποχής έγραψε με θαυμασμό για τον πατέρα του. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι: «Ο Ιωάννης ένωσε την χώρα που είχε τεμαχιστεί από τους Λατίνους, Πέρσες, Βούλγαρους, Σκύθες και άλλους τυραννικούς ξένους. Τιμώρησε τους άρπαγες και προστάτευσε την χώρα του. Έκανε την χώρα μας απρόσιτη εις τους εχθρούς.»
5. Ο Ρώσος βυζαντινολόγος Αλεξάντερ Βασίλιεφ (1867-1953) στο μνημειώδες έργο του "Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" αναφέρει σχετικά: «Ο Ιωάννης Βατάτζης υπήρξε πολύ ικανός και πολύ δραστήριος πολιτικός, και ήταν αυτός ο κύριος δημιουργός της αποκατασταθείς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» . Ο Βασίλιεφ κλείνει το κεφάλαιο της περιόδου που βασίλευσε ο Ιωάννης λέγοντας τα εξής: «Η εξωτερική δράση του Βατάτζη υπήρξε εξαιρετικά σημαντική, διότι εξαλείφοντας βαθμιαίως όλους τους υποψηφίους αποκαταστάτας της αυτοκρατορίας τους άρχοντες δηλαδή της Θεσσαλονίκης, της Ηπείρου και της Βουλγαρίας απέκτησε υπό την εξουσία του τόση έκταση, όση ουσιαστικός αρκούσε για την επανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο κύριος ρόλος της αποκαταστάσεως ανήκει στον Ιωάννη Βατάτζη και το 1261 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, απλώς, επωφελήθηκε από τα αποτελέσματα της επιμονής και της δραστηριότητας του καλύτερου αυτοκράτορα της Νίκαιας. Οι μετά τον Ιωάννη Βατάτζη γενεές τον θυμούνται ως "Πατέρα των Ελλήνων".»
6. Ο Κων/νος Παπαρρηγόπουλος (1815-1891) στον επίλογο του έργου του "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" αναφέρεται στον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε ο αυτοκράτορας της Νίκαιας: «Ο Ιωάννης Βατάτζης ο εν Νικαία διαδεξάμενος τον Θεόδωρον Λάσκαρη και αυξήσας και πολυειδώς κατοχυρώσας την αρχήν ην παρέλαβεν, επεξέτεινε αυτήν μέχρι Μακεδονίας και Θεσσαλίας και καταλύσας τω 1246 το εφήμερον δημιούργημα του Θεοδώρου Αγγέλου Κομνηνού, συνεπύκνωσεν ούτω εις χείρας αυτού άπασαν του ελληνισμού την πολιτικήν ενέργειαν. Μετά δέκα πέντε δε έτερα έτη ο του Βατάτζη δέυτερος διάδοχος Μιχαήλ Παλαιολόγος, ανέκτησε τη 26η Ιουλίου 1261 και αυτήν την Κωνσταντινούπολη αμαχητί». Επίσης ο Παπαρρηγόπουλος αναφερόμενος στην συνένωση και στη συνέχεια του ελληνισμού αναφέρει ότι: «Η κατάλυση της εν Θεσσαλονίκη αυτοκρατορίας και η συνένωση του μεσαιωνικού ελληνισμού, υπό την αυτοκρατορία της Νίκαιας, μαρτυρεί ότι αυτός (ο ελληνισμός) όσο και αν είχε παρακμάσει, διατηρούσε κάποια συστατικά πολιτικής εμπειρίας, δεξιότητας και δυνάμεως περισσότερα από όσα με τον καιρό προσέλαβε ο προ μικρού σε νέο πολιτικό βίο ανακύψας νέος ελληνισμός. Η δε ένωσης αυτή υπήρξε το κυριώτατο κατόρθωμα του Ιωάννη Βατάτζη αλλά όχι και το μόνο».
7. Ο Γιάννης Κορδάτος (1891-1961) στο έργο του "Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος" κλίνει το κεφάλαιο που αναφέρεται στον Βατάτζη εγκωμιάζοντας τον για την φιλολαϊκή του πολιτική και για την επίτευξη του να οικοδομήσει το ισχυρό κράτος της Νίκαιας. Χαρακτηριστικά σε μία παράγραφο αναφέρει: «Ο Βατάτζης όμως με την εξωτερική πολιτική που ακολούθησε όχι μόνο μεγάλωσε το κράτος του, αλλά και προετοίμασε την επανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αυτός είναι ο κυριότερος συντελεστής της αποκατάστασης του Βυζαντίου. Αν οι Φράγκοι διώχτηκαν από την πόλη το 1261, τούτο οφείλεται σε αυτόν. Ο Μ. Παλαιολόγος επωφελήθηκε από τα αποτελέσματα που επέφερε η εσωτερική και εξωτερική πολιτική του Βατάτζη και κατέλαβε την Πόλη».
8. Ο Σέρβος βυζαντινολόγος Ρωσικής καταγωγής Γκιόργκ Οστρογκόρσκι (1903 – 1976) στο έργο του "Η Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους" αποσαφηνίζει σε ποιόν οφείλετε η αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά την άλωση του 1204 αναφέροντας τα εξής: «Πάντως ο Ιωάννης Βατάτζης είχε δημιουργήσει όλες τις προϋποθέσεις για το θρίαμβο αυτό και σ΄ αυτόν προ παντός ανήκει η τιμή για την αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.»
9. Ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) (!!), ο οποίος τα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε ασχοληθεί πολύ με την Βυζαντινή ιστορία, αναφέρεται στον Ιωάννη Βατάτζη λέγοντας: «...υπό τον Βατάτζη η Νίκαια εκπροσωπεί το κέντρο του Ελληνικού πατριωτισμού».
10. Στην "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" της Εκδοτικής Αθηνών διαβάζουμε για τον Ιωάννη Βατάτζη: «Ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης φάνηκε πιο ικανός και είχε μεγαλύτερες επιτυχίες ως πολιτικός και διπλωμάτης από τον πεθερό του και μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους μεγαλύτερους βυζαντινούς αυτοκράτορες», «...Ο Ιωάννης Γ΄ κατέχει τιμητική θέση ανάμεσα στους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Επί πλέον υπήρξε, αντίθετα με τους αντιπάλους του της Ηπείρου, ένας τίμιος άνθρωπος, που ενέπνευσε αγάπη στους υπηκόους με αποτέλεσμα να τιμάται ως τοπικός άγιος στο Νυμφαίο, όπου πέθανε, και στη Μαγνησία, όπου τάφηκε.»
11. Στο έργο "Η Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" του πανεπιστημίου του Καίμπριτζ, στο κεφάλαιο που εξιστορεί τα γεγονότα της τέταρτης σταυροφορίας, και συγκεκριμένα στη διαδοχή του Λάσκαρη από τον Βατάτζη αναφέρονται τα παρακάτω: «Ο ιδρυτής της αυτοκρατορίας της Νίκαιας δεν άφησε διαδόχους. Όμως όλοι συμφώνησαν ότι αυτοκράτορας έπρεπε να ανακηρυχτεί ο γαμπρός του, ό Ιωάννης Δούκας Βατάτζης, που ήταν σύζυγος της μεγαλύτερης κόρης του της Ειρήνης. Ο πατριάρχης Εμμανουήλ τέλεσε τη στέψη. Ήταν μια συνετή εκλογή, γιατί ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης υπήρξε ο ενδοξότερος αυτοκράτορας της Νίκαιας και ένας από τους ικανότερους Βυζαντινούς μονάρχες» . Σε ένα άλλο σημείο κάνοντας τον απολογισμό του έργου του Βατάτζη αναφέρει τα εξής: «Ο Ιωάννης Γ΄ Βατάτζης προετοίμασε το έδαφος και έκανε δυνατή την παλινόρθωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Όμως δεν ήταν γραφτό να θερίσει ο ίδιος τον καρπό των έργων του. Ο Λάσκαρης είχε αποδείξει ότι η Νίκαια μπορούσε να γίνει ένα πιστό αντίγραφο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Βατάτζης απέδειξε ότι από πολλές απόψεις το αντίγραφο ήταν πιο πετυχημένο από το πρωτότυπο του περασμένου αιώνα.»
Από όλους αυτούς τους σημαντικούς ιστορικούς, αλλά και με όσους ασχολήθηκαν με την Βυζαντινή Ιστορία παλαιότερους και σύγχρονους, σαφώς αποδεικνύεται ότι η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Έλληνες, με τον Μιχαήλ Παλαιολόγο το 1261, καθώς επίσης και η συνένωση του μεσαιωνικού Ελληνισμού κατά συντριπτικά μεγάλο ποσοστό οφείλετε στο λαμπρό τέκνο του Διδυμοτείχου τον Ιωάννη Γ΄Δούκα Βατάτζη.



Ο Άγιος Ιωάννης Βατάτζης και η ελληνική συνείδησή του
Σε πολλούς μελετητές προξενεί εντύπωση η ονομασία «βασιλεύς Ρωμαίων», την οποία χρησιμοποιούσαν οι αυτοκράτορες της Κωνσταντινουπόλεως και η ορολογία «Ρωμανία», την οποία συναντούμε σε πολλά έγγραφα της εποχής ως ονομασία του κράτους. Είναι γεγονός ότι η ονομασία «Βυζαντινή Αυτοκρατορία» είναι μεταγενέστερη και δημιουργήθηκε το 1562 από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ. Σήμερα την χρησιμοποιούμε για να γινόμαστε κατανοητοί  στους πολλούς. Όμως από σεβασμό προς τις ιστορικές πηγές πρέπει να εξηγούμε στους νεωτέρους ότι οι όροι Ρωμαίος και Ρωμανία αναφέρονται στη Νέα Ρώμη-Κωνσταντινούπολη και όχι στην Παλαιά Ρώμη. Άλλωστε στο βυζαντινό κράτος η παιδεία βασιζόταν στον Όμηρο και ουδέποτε εδιδάχθη το λατινικόέπος του Βιργιλίου, η Αινειάδα, που αναφέρεται στην πρεσβυτέρα Ρώμη. Η ελληνική συνείδηση ήταν διαδεδομένη μεταξύ αρχόντων και αρχομένων στο βυζαντινό κράτος ιδίως μετά τον 7ο αιώνα, αν και το κράτος ήταν πολυεθνικό και το συνδετικό στοιχείο ήταν η Ορθοδοξία. Από τα ονόματα Ρωμαίος και Ρωμανία προήλθε και ο όρος Ρωμηός, ο οποίος στην νεώτερη ιστορία μας σημαίνει υπό ευρεία έννοια κάθε Ορθόδοξο και υπό στενή έννοια τον Έλληνα.
Για να ξεκαθαρίσουμε το θέμα της ελληνικής συνειδήσεως των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων, ιδιαιτέρως δε κατά τους τελευταίους αιώνες, καλόν είναι να μελετήσουμε ένα εκπληκτικό κείμενο ελληνορθοδόξου αξιοπρεπείας και πατριωτικής παρρησίας γραμμένο από τον Αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Γ  Δούκα Βατάτζη και απευθυνόμενο στον Πάπα Γρηγόριο Θ . Όπως γνωρίζουμε μετά την Δ  Σταυροφορία  και την επιβολή της Λατινοκρατίας στον χώρο του Ελληνισμού (1204) η αυτοκρατορία της Νικαίας με έδρα τη Νίκαια της Μικράς Ασίας υπήρξε ένα από τα ελεύθερα ελληνικά κράτη απ’ όπου προήλθε και η εκδίωξη των Φράγκων από την Κωνσταντινούπολη το 1261. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, Ιωάννης Βατάτζης βασίλευσε από το 1222 έως το 1254 διαδεχόμενος τον πεθερό του Θεόδωρο Λάσκαρι, τον ποιητή του Μεγάλου Παρακλητικού Κανόνος προς την Υπεραγίαν Θεοτόκον. Ως Αυτοκράτωρ της Νικαίας ο Ιωάννης Βατάτζης εργάσθηκε για την ανακατάληψη των ελληνικών εδαφών και πολέμησε κατά των Φράγκων Σταυροφόρων και κατά των Τούρκων του Ικονίου. Καλλιέργησε την μελέτη των ελληνικών γραμμάτων, είχε δε και ο ίδιος στερεά κλασσική παιδεία και ελληνική συνείδηση.
Το συγκλονιστικό κείμενο, το οποίο διαφωτίζει την ελληνική και ορθόδοξη συνείδηση των «Ρωμαίων βασιλέων», διασώζει ο αείμνηστος καθηγητής της Ιστορίας Απόστολος Βακαλόπουλος [1] και έχει τίτλο «Του αοιδίμου βασιλέως κυρού Ιωάννου του Δούκα προς τον τε (γράφε ίσως τον τότε) Πάπαν Γρηγόριον». Ο Βακαλόπουλος γράφει στον Πρόλογό του: «Η παρατιθέμενη επιστολή του Ιωάννου Γ. Βατάτζη (1222-1254) προς τον πάπα Γρηγόριο Θ  (1227-1241) είναι πολύ χαρακτηριστική για τις ιδέες που επικρατούν στους βασιλείς της Νίκαιας μετά το 1204. Έντονη είναι η ελληνολατρία και η εθνική ελληνική συνείδησή τους, που βαθμιαία ταυτίζεται με την Ορθοδοξία... Εδώ παρατηρούμε καθαρά πως γεννιούνται και δρουν οι πολιτικές εκείνες αντιλήψεις, που αποβλέπουν στην απελευθέρωση των σκλαβωμένων ελληνικών χωρών, και οι οποίες προσαρμοσμένες επιζούν επί Τουρκοκρατίας μέσα σε νέες συνθήκες. Και τελικά πως διαμορφώνουν το περιεχόμενο της λεγόμενης Μεγάλης Ιδέας».
Το κείμενο ξεκινά με την έκπληξη του Βατάτζη πως τόλμησε ο Πάπας να του ζητήσει να παύσει να διεκδικεί την Κωνσταντινούπολη από τον Φράγκο ηγεμόνα , ο οποίος την  κατέχει από το 1204. Γράφει με ελληνική αξιοπρέπεια και διπλωματική ειρωνεία ο Βατάτζης, αφού προσδιορίσει στη αρχή ποιός είναι ο γράφων: «Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Δούκας τω αγιωτάτω πάπα της πρεσβυτέρας Ρώμης Γρηγορίω σωτηρίας και ευχών αίτησιν». Αποδίδουμε στην νεοελληνική ορισμένα από τα κυριώτερα σημεία της επιστολής: «Εγώ ως βασιλεύς θεωρώ άτοπα τα όσα μου γράφεις και δεν ήθελα να πιστεύσω ότι είναι δικό σου το γράμμα, αλλά αποτέλεσμα της απελπισίας κάποιου που βρίσκεται κοντά σου, και ο οποίος έχει την ψυχή του γεμάτη κακότητα και αυθάδεια. Η αγιότητά σου κοσμείται από φρόνηση και διαφέρει από τους πολλούς ως προς την σωστή κρίση. Γι’ αυτό δυσκολεύθηκα πολύ να πιστεύσω ότι είναι δικό σου το γράμμα αν και έχει σταλεί προς εμέ.» Αξίζει να θαυμάσουμε την έλλειψη δουλικότητος του Βατάτζη προς τον Πάπα αν και την εποχή εκείνη οι Έλληνες της Νικαίας ήσαν οι αδύναμοι και ο Πάπας ήταν η υπερδύναμη τηρουμένων των αναλογιών.
Και συνεχίζει ο Ιωάννης Βατάτζης διατρανώνοντας την εθνική συνείδησή του: «Γράφεις στο γράμμα σου ότι στο δικό μας γένος των Ελλήνων η σοφία βασιλεύει…… Ότι, λοιπόν, από το δικό μας γένος άνθησε η σοφία και τα αγαθά της και διεδόθησαν στους άλλους λαούς, αυτό είναι αληθινό. Αλλά πως συμβαίνει να αγνοείς, η αν δεν το αγνοείς πως και το απεσιώπησες, ότι μαζί με την βασιλεύουσα Πόλη και η βασιλεία σε αυτόν τον κόσμο κληροδοτήθηκε στο δικό μας γένος από τον Μέγα Κωνσταντίνο, ο οποίος εδέχθη την κλήση από τον Χριστό και κυβέρνησε με σεμνότητα και τιμιότητα; Υπάρχει μήπως κανείς που αγνοεί ότι η κληρονομιά της δικής του διαδοχής (σ.σ. του Μ. Κωνσταντίνου) πέρασε στο δικό μας γένος και εμείς είμαστε οι κληρονόμοι και διάδοχοί του; Απαιτείς να μην αγνοούμε τα προνόμιά σου. Και εμείς έχουμε την αντίστοιχη απαίτηση να δεις και να αναγνωρίσεις το δίκαιό μας όσον αφορά την εξουσία μας στο κράτος της Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο  αρχίζει από των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και … έζησε επί χίλια χρόνια ώστε έφθασε μέχρι και την δική μας βασιλεία. Οι γενάρχες της βασιλείας μου, από τις οικογένειες των Δουκών και των Κομνηνών, για να μην αναφέρω τους άλλους, κατάγονται από ελληνικά γένη. Αυτοί λοιπόν οι ομοεθνείς μου επί πολλούς αιώνες κατείχαν την εξουσία στην Κωνσταντινούπολη. Και αυτούς η Εκκλησία της Ρώμης και οι προϊστάμενοί της τους αποκαλούσαν Αυτοκράτορες Ρωμαίων… Διαβεβαιούμε δε την αγιότητά σου και όλους τους Χριστιανούς ότι ουδέποτε θα παύσουμε να αγωνιζόμαστε και να πολεμούμε κατά των κατακτητών της Κωνσταντινουπόλεως. Θα ασεβούσαμε  και προς  τους νόμους της φύσεως και προς τους θεσμούς της πατρίδος και προς τους τάφους των πατέρων μας και προς τους ιερούς ναούς του Θεού, εάν δεν αγωνιζόμασταν γι’ αυτά με όλη μας την δύναμη… Έχουμε μαζί μας τον δίκαιο Θεό, ο οποίος βοηθεί τους αδικουμένους και αντιτάσσεται στους αδικούντας…».
Ένας «βασιλεύς Ρωμαίων», ο Ιωάννης Βατάτζης μας άφησε ένα εξαιρετικό γραπτό μνημείο ελληνορθόδοξης αυτοσυνειδησίας. Τέτοια κείμενα αξίζει να διδάσκουμε στους νέους μας. Ας έχουμε την ευλογία του ευλαβούς Χριστιανού και πατριώτου  Αγίου Ιωάννου Γ΄ Δούκα Βατάτζη [2].
Ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ανήκει δικαιωματικά στους μεγάλους αυτοκράτορες του Βυζαντίου διότι: α) Με την αποφασιστικότητα και την καρτερικότητα που τον διέκρινε υπερδιπλασίασε τα εδάφη του κράτους που παρέλαβε και συνέβαλε τα μέγιστα στην επανασύσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. β) Με την εσωτερική πολιτική του κατόρθωσε να ανορθώσει κοινωνικά και οικονομικά το κράτος του και να το καταστήσει ανεξάρτητο και δυνατό, πιο δυνατό από το Βυζαντινό κράτος της εποχής του Αλεξίου Β΄ Κομνηνού (1180-1183) και του διαδόχου του, αλλά και της τραγική εποχής της δυναστείας των Αγγέλων. γ) Με τις έντονες προσπάθειες του να αναγεννήσει την ελληνική παιδεία, και με την υπερηφάνεια που δήλωνε την εθνική του ταυτότητα συνείσφερε τα μέγιστα στην αφύπνιση του νέου ελληνισμού.
Ο Ιωάννης Βατάτζης δικαιολογούσε απόλυτα την ετοιμολογία του ονόματός του, ήταν δηλαδή 'Χάρισμα Θεού', το χάρισμα Του πανάγαθου Θεού προς τον Ελληνισμό. Αν οι μετέπειτα βυζαντινοί αυτοκράτορες ακολουθούσαν την ίδια (εξωτερική & εσωτερική) πολιτική με τον Ιωάννη Βατάτζη, τότε σίγουρα το 1453 δεν θα ήταν η καταληκτική ημερομηνία για την ιστορία του Βυζαντίου.

******

[1] Απ. Βακαλοπούλου, Πηγές Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, Α´  τόμος, Θεσσαλονίκη 1965, σελ. 50-53.
[2] Το Συναξάρι του Βατάτζη ως Αγίου έχει συγγράψει ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον δίτομο Συναξαριστή του. Ο ίδιος συνέθεσε και την Ακολουθία του Αγίου Ιωάννου Βατάτζη. Στο Διδυμότειχο υπάρχει καινούργιος Ιερός Ναός στο όνομα του Αγίου Αυτοκράτορος και η Ιερά Μητρόπολις Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου οργανώνει κάθε χρόνο τα «Βατάτζεια»  με επίκεντρο την εορτή του Αγίου στις 4 Νοεμβρίου.

******

ΙΙ. Ο Ιωάννης Βατάτζης - Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας
Όλες οι αρετές του Ιωάννη που αναφέρθηκαν, η δικαιοσύνη και η αγάπη προς τους υπηκόους του, η ευλάβεια που τον διέκρινε, καθώς και όλο το φιλανθρωπικό και εκκλησιαστικό του έργο, συνετέλεσαν ώστε μετά την παρέλευση λίγων ετών από το θάνατο του να ανακηρυχθεί από το λαό ως Άγιος της εκκλησίας μας. Αναγέρθηκε στη Μαγνησία της Μικράς Ασία ναός αφιερωμένος στο όνομα του, καθώς επίσης και ναΐσκος στο Νυμφαίο. Ακολούθως γράφτηκε από ανώνυμο συγγραφέα ή κατά πάσα πιθανότητα από τον επίσκοπο Πελαγονίας Γεώργιο (14ος αιώνας) η βιογραφία του ως "Ο βίος του Αγίου Ιωάννου βασιλέως του ελεήμονος". Ασματική ακολουθία του Αγίου Βασιλιά έγραψε ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, καθώς τον συμπεριέλαβε και στον συναξαριστή των δώδεκα μηνών που συνέγραψε ο ίδιος. Την ακολουθία του Αγίου Βασιλιά εξέδωσε το 1872 ο Σεβασμιότατος Εφέσου Αγαθάγγελος, που καταγόταν από την Μαγνησία. Στην έκδοση αυτή συμπεριέλαβε εκτός από την βιογραφία του Βατάτζη, που συνέγραψε ο Άγιος Νικόδημος, και μία άλλη βιογραφία πιο εκτενή ενός ανωνύμου συγγραφέα.
Από ιστορική άποψη τα συναξάρια ελάχιστη συμβολή μας παρέχουν, καθώς πολλές φορές αναφέρονται σε γεγονότα ιστορικά μεν αλλά που δεν έχουν σχέση με τον Βατάτζη. Θα μπορούσαν κάλλιστα να αναφερθούν στο μεγάλο πολιτικό βίο του φιλόχριστου βασιλιά, και στο κοινωνικό και εκκλησιαστικό του έργο. Ο Α.Α. Βασίλιεφ στο έργο του ¨Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας¨ προς το τέλος του κεφαλαίου για τον Ιωάννη Βατάτζη, σχολιάζοντας με θαυμασμό για την φήμη που είχε αποκτήσει το όνομα του ελεήμονα βασιλιά, λέει τα εξής:
«Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το όνομα του Ιωάννη Βατάτζη ήταν τόσο αγαπητό και σεβαστό, από τον Ελληνικό λαό ώστε λίγο μετά το θάνατό του, ο Ιωάννης έγινε ένας Άγιος της λαϊκής παράδοσης. Θαύματα άρχισαν να συνδέονται με την μνήμη του, ενώ συγχρόνως συντάχθηκε "Ο Βίος του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος". Η μνήμη του Ιωάννη Βατάτζη δεν έχει αναγνωρισθεί επισήμως από την Ελληνική Εκκλησία (μιλάει για την εποχή του ο Βασίλιεφ) και η ακολουθία του έχει περιορισθεί στα στενά όρια της Μαγνησίας, μιας πόλης της Μικράς Ασίας, όπου ενταφιάστηκε ο Αυτοκράτορας.
Η βιογραφία αυτή του Βατάτζη δεν πρέπει να συνδέεται με μια βιογραφία ενός Αγίου του έβδομου αιώνος του Ιωάννη του Ευσπλάχνου όπως συμβαίνει πολλές φορές. Οι επιστήμονες δεν συμφωνούν ως προς τον τόπο και τον χρόνο της συγγραφής της. Ακόμα και τώρα ο κλήρος και ο λαός της Μαγνησίας και των περιχώρων της συγκεντρώνεται κάθε τέσσερις Νοεμβρίου στην τοπική εκκλησία για να τιμήσουν την μνήμη του Αυτοκράτορα Ιωάννη του Ελεήμονα. Το ορθόδοξο ημερολόγιο αναφέρει, στις τέσσερις Νοεμβρίου το όνομα του Ιωάννου Δούκα Βατάτζη.»
Ο Α. Μηλιαράκης στο πόνημα του "Ιστορία του βασιλείου της Νίκαιας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου", σε ένα σημείο αναφέρει ότι: «Η υπέρ του Βατάτζη μεγαληγορία των συγχρόνων και μεταγενεστέρων ανεύρεν έτι και εις χρησμούς παλαιοτέρους γεγραμμένους υπό Λέοντος του Σοφού προφητείας υποδηλούσας την έλευσιν του, εις ας η δεισιδαιμονία των χρόνων απέδιδε πίστιν» .

Μαρτυρίες για το λείψανο του Αγίου Ιωάννη
Το τίμιο σώμα του ευσεβέστατου, δίκαιου, γενναίου και ελεήμονος βασιλέα, ενταφιάστηκε σε ένα μοναστήρι του Σωτήρος Χριστού που είχε κτίσει ο ίδιος και το επονόμασε Σώσανδρα, ενώ αργότερα δια θαυμαστής αποκαλύψεως ο ίδιος ο Ιωάννης, ζήτησε να μετακομισθεί το λείψανό του στη Μαγνησία της Μικράς Ασίας. Όταν όμως πήγαν να ανοίξουν τον τάφο για να εκτελέσουν την ανακομιδή του λειψάνου του, αντί να βγει η γνωστή δυσωδία μια γλυκιά ευωδία απλώθηκε τριγύρω, σαν να είχε ανθίσει απότομα κήπος αρωματικός! Αλλά δεν ήταν μονάχα αυτό. Ο κεκοιμημένος φαινόταν σαν να κάθεται επί του βασιλικού θρόνου, χωρίς να έχει καμιά μελανότητα, καμιά δυσωδία, κανένα απολύτως σημείο που να φανέρωνε πως ήταν νεκρός. Επτά χρόνια ήταν μέσα στον τάφο και το χρώμα του σώματος του ήταν όπως κάθε φυσιολογικού εν ζωή ανθρώπου!
Έμοιαζε πραγματικά σαν ένας ολοζώντανος, αλλά "ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ", μάλιστα και αυτά ακόμη τα ρούχα του επίσης είχαν διατηρηθεί επί επτά χρόνια αδιάφθορα και έμοιαζαν σαν να είχαν μόλις ραφτεί!!! Έτσι αντιδοξάζει ο Θεός εκείνους που Τον δοξάζουν στη γη. Μάλιστα από τότε το τίμιο λείψανο του Αγίου βασιλέως Ιωάννη Βατάτζη του ελεήμονος έδωσε πάμπολλα θαύματα, γιατρεύοντας θαυματουργικά Χάρητι Θεού ασθένειες, διώκοντας δαίμονες και θεραπεύοντας ένα σωρό πάθη, με την κατοικούσα εν αυτώ Χάρη του Αγίου Πνεύματος.
Ο Παχυμέρης εξιστορεί ότι κατά τις επιδρομές των Τούρκων στη Μαγνησία, επί βασιλείας του Ανδρόνικου Παλαιολόγου, ο καστροφύλακας που είχε ορισθεί να αναχαιτίσει τις επιθέσεις των Τούρκων, παρατήρησε πολλές φορές μία αναμένει λαμπάδα να περιφέρεται στα τείχη. Αφού διαπίστωσε ότι δεν ήταν ένα τυχαίο περιστατικό έστειλε ανθρώπους να δούνε από κοντά τι συμβαίνει. Παρόλο που εστάλησαν πολλοί για να διερευνήσουν αυτό το φαινόμενο δεν κατάφεραν να διαφωτίσουν την κατάσταση.
Σαν τελευταία απέλπιδα λύση για να εξιχνιάσουν το γεγονός εστάλη ο κωφάλαλος εκ γεννηθείς αδελφός του καστροφύλακα. Παραδόξος σε αυτόν τον άνθρωπο έγινε η αποκάλυψη του θαυμαστού γεγονότος. Και όχι μόνο αυτό αλλά αν και εκ γεννηθείς κωφάλαλος θεραπεύτηκε και επιστρέφοντας στους υπολοίπους διηγήθηκε ότι στο μέρος εκείνο που φαινόταν το φώς βρήκε άντρα μεγαλοπρεπή με βασιλικό παράστημα ο οποίος προέτρεπε μεγαλοφώνως να συνεχίσουν την άμυνα της πόλης, η μορφή αυτή αναγνωρίσθηκε ότι ήταν ο άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων.
Το γεγονός αυτό έγινε η αιτία να αναγνωρισθεί εκείνη την εποχή από όλους τους κατοίκους της Βιθυνίας ο Ιωάννης ως άγιος.



ΙΙΙ. Χρυσόβουλλον Αυτοκράτορος Ιωάννη Δούκα Βατάτζη
(1251, mense semtembri, ind. X Aurea bulla imp. Ioannis Ducae Vatatzae, qua confirmat privilegia monasterii)
+ Kύριε, ηγάπησα ευπρέπειαν οίκου σου και τόπον σκηνώματος δόξης, οίκος δε άρα Κυρίου εστίν η βασίλισσα και υπέραγνος μήτηρ αυτού, το τερπνόν παλάτιον του παμβασιλέως Θεού και ο θρόνος ο της τούτου μεγαλειότητος, ου η της καθαρότητος και του κάλλους ευπρέπεια πολύ το ασύγκριτον και υπέρ των αύλων τάξεων κέκτηται. Και δια τούτο κατά τον προφήτην επιθυμήσας του ταύτης κάλλους ο βασιλεύς κατέβη ως υετός επί πόκω και ως ως τόπω εκλελεγμένω και αφιερωμένω ταύτην αυτώ σκήνωμα της τούτου ωραιότητος τε και δόξης ειργάσατο, ταύτην η βασιλεία μου ηγάπησε μεν και ως μητέρα Θεού, καθά και χρέος τούτο μέγα χριστιανοίς, ηγάπησε δε και ως υπερασπιστίν και υπέρμαχον ούσαν της βασιλείας μου, ως ανάδοχον ταύτης της προς ανάβασιν τελείας ανδρότητος και ως χρεών ετέρων πολλών των προς αυτήν οφειλέτιν ούσαν της βασιλείας μου.
Αμέλει τοι και τη κατά την Σμύρνην όρος το επιλεγόμενον των Λέμβου σεβασμία μονή τη επ΄ονόματι της θεομήτορος ενιδρυμένη και τιμωμένη τη προ χρόνων ήδη τριάκοντα και τεσσάρων υπό του μακρού χρόνου πονησάση και συντριβείση και εις τούτο καταντησάση ως μικρού δειν και εις αφάντωσιν παντελή γενέσθαι, τα κατ’ αυτήν τω μακαρίτη πάππω της βασιλείας μου δήλα γενόμενα ταύτα εις μονήν και πάλιν συστήναι τα πρώτα έδοξεν εκείνω και τη βουλήσει και το έργον καθείπετο, πολλά φιλοτιμησαμένω περί της καινουργήσεως και ανακαινήσεως της τοιαύτης μονής και εις το νυν ορώμενον είδος περιστήσαντι αυτήν και τρόπους δ’ εξ’ ων οι εν αυτή ασκούμενοι μοναχοί πορισμούς ζωής έχουσιν, εχορήγησε ταύτη και χρυσοβουλλίοις λόγοις τούτου δυσίν άπαντα τα κατ’ αυτήν περιεθρίγγωσε και ως τείχοις κατωχυρώσατο.
Και ην μεν η ειρημένη μονή κατά τας περιλήψεις των προσόντων αυτή χρυσοβούλλων και ορισμών των αοιδίμων βασιλεών, του τε πάππου και πατρός της βασιλείας μου κατέχουσα και νεμομένη πάντα τα προσκυρωθέντα αυτή εις δε γε πλείονα ασφάλειαν αυτών και εδραίωσιν η βασιλεία μου το μεν δια την ην ως είρηκεν αγάπην ότι κέκτηται προς την οικοκυρίαν ταύτης την θεομήτορα, το δε και δια το την τοιαύτην μονήν ανανεωθήναι και καινουργηθήναι παρά του αοιδίμου αυθέντου και πάππου της βασιλείας μου του βασιλέως, τον παρόντα χρυσόβουλλον λόγον επορέγει αυτή, δι ου και διορίζεται έχειν το στέργον και απαρέγκλιτον τα προσόντα τη τοιαύτη μονή χρυσόβουλλά τε και ορισμούς, αλλά δη και τον όρον τον παρά του Φωκά εκείνου γεγονότα και τα λοιπά δικαιώματα και κατέχειν το μέρος της τοιαύτης μονής και νέμεσθαι αδιασείστως, ανενοχλήτως και αναφαιρέτως άπαντα τα εν αυτοίς εμπεριειλημμένα, α και έχουσιν ούτως προάστειον εντός του περιόρου της μονής το επιλεγόμενον τα Σφούρνου, όπερ περιήλθεν αυτή εκ προσενέξεως του Καλοειδά Γεωργίου, υδρομυλικόν εργαστήριον εν αυτώ και περιβόλιον μετά δένδρων οπωροφόρων, άπερ επεκτήσατο η μονή εξ οικείων εξόδων, εις το χωρίον την Μάνταιαν μετόχιον ο άγιος Παντελεήμων, περιελθόν αυτή εκ προσενέξεως Αλεξίου ιερέως του Τεσαϊτου και του μοναχού Μαξίμου.
Εν τω αυτώ μετοχίω δένδρα οπωροφόρα διάφορα και ελαϊκά, γη ύπεργος και χωράφια διακείμενα εις την Μάνταιαν,περιελθόντα τη μονή εκ προσενέξεως των από της Μανταίας χωριτών. Χωράφιον σύνεγγυς της τοιαύτης αυλής έχον και δένδρα ελαϊκά. Εν τη τοποθεσία του Καζουριώνος δένδρα ελαϊκά πεντηκονταοκτώ, περιελθόντα ταύτη εξ αγορασίας από του κακαβά, μετόχιον από δωρεάς του πάππου της βασιλείας μου, διακείμενον πλησίον της Σμύρνης χωράφιον περιελθών τη μονή εκ προσενέξεως της μοναχής Αγγελίνης. Έτερον χωράφιον περιελθόν ταύτη εξ αγορασίας πλησίον του Τζυκανδύλη γη από δωρεάς του πάππου της βασιλείας μου δοθείσα αυτή. Η κατά τον κάμπον του Μεμανιωμένου και υπό το ζευγηλατείον των Παάτίων πρώην τελούσα, ης τα σημεία δηλούνται εν τω προσόντι τη μονή περιόρω. Εν τω αυτώ κάμπω και προάστειον το επιλεγόμενον του Ασάνη. Έτερα χωραφιαία τόπια πλησίον των Παλατίων ύπεργα και νομαδιαία. Υπό τα δίκαια των Παλατίων και λιβάδιον το επιλεγόμενον των Αββάδων. Εντός της των Παλατίων περιοχής περιβόλιον, περιελθόν αυτή από δωρεάς του πάππου της βασιλείας μου.χωρίον η Βάρη ήτοι τα Μήλα συν τοις εν αυτώ προσκαθημένοις παροίκοις και τω δημοσίω ανεπιγνώστοις και τοις εν τη Σμύρνη προσκαθημένοις παισί της Μηλούς. Εν τω αυτώ χωρίω δύο εξηλειμμέναι στάσεις του Σπανού και του Μηνωνάρη, αλλά δη και χωράφια από των Γουναροπούλων.
Εν τη γη των Παλατίων ξένοι παραδοθέντες τη μονή δια πρακτικού του ρηθέντος κυρού Μιχαήλ του Φωκά. Εντός του τοιούτου χωρίου μετόχιον ο άγιος Γεώργιος, εν ω και κελλία σύνεγγυς καιπλησίον τούτου αμπέλιον. Εν τη περιοχή του αυτού χωρίου των Μήλων εκκλησίαι δύο, η μεν μία εις όνομα ιδρυμένη της αγίας Μαρίνης, η δε ετέρα ο άγιος Θεόδωρος. Ετέρα εκκλησία κεχαλασμένη ο άγιος Ιωάννης, ης πλησίον εστί και σχήμα χειμερινού μυλοστασίου και ποταμός ο κατερχόμενος ο επιλεγόμενος Δημοσιάτης, εν ω και εισροή γίνεται θαλασσίου ύδατος και αγρεύονται κατά καιρούς και ιχθύες. Επεκτήθη τη μονή εξ οικείων εξόδων και κόπων το εν τη λαγκάδι του κατά την Σμύρνην θαλαττιαίου κόλπου βιβάριον το επιλεγόμενον ο Γύρος συν τη εξ ανέμου και τοις αυλακίοις, πορισθέντος περί τούτου τη μονή και ορισμού του πάππου της βασιλείας μου. Εις το χωρίον την Δρουν αμπέλια εν δυσί τοποθεσίαις ωσεί μοδίων εγχωρίων δώδεκα, περιελθόντα ταύτη εκ προσενέξεως του κυρού Δαυίδ. Εις το αυτό χωρίον έτερον αμπέλιον μοδίων δύο, περιελθόν ταύτη εκ προσενέξεως του ιερομονάχου Μαξίμου.
Μετά δε την περίληψιν των ειρημένων χρυσοβούλλων περιήλθον τη μονή και κατά δίκαιον λόγον έτερα ταύτα μετόχιον εις τους Πλάνους μετά χωραφίων και δένδρων ελαϊκών, περιελθόν τη τοιαύτη μονή εκ προσενέξεως του Πλανήτου εκείνου τοθ μοναχού Μαξίμου. Δένδρα ελαϊκά δεκαέξ περιελθόντα εκ προσενέξεως του ετέρου Πλανήτου του Νικοδήμου, τα άπερ είχεν ο Πετρίτζης. Έτερα δένδρα του αυτού Νικοδήμου ελαϊκά πέντε. Μετόχιον ο άγιος Γεώργιος ο Πασπαριώτης μετά νομαδιαίας γης και καματηράς. Δένδρα ελαϊκά εις την Μάνταιαν από του στίχου του Χαντέα και εξ αγορασίας του Πυρινά και μυλών, έτερος μυλών εις την Βάρην από Ιωάννου του Πονηρού. Εντός του νέου κάστρου της Σμύρνης οσπήτια ιδιοπεριόριστα μετά εκκλησίας και κινστέρνης μικράς εξ αγορασίας από του Ταπεινού. Χωράφιον από του Βαρύχειρος καλούμενοςν εις το μετόχιον των Παλαίων. Έτερον χωράφιον εις τον αυτόν τόπον από των Κατζιβαρηνών εξ αγορασίας. Χωράφιον εις τον αυτόν τόπον από των Κατζιβαρηνών εξ αγορασάις. Χωράφιον εις τον Ασάνην από προσενέξεως κυράς Ειρήνης της Αγγελίνας. Είς την Βάρην χωράφιον από προσενέξεως κυράς Ειρήνης της Αγγελίνας.
Εις την Βάρην χωράφιον από προσενέξεως της Βραναίνης ο και αμπέλιον κατεφυτεύθη παρά των μοναχών. Ο εις την Βάρην καθήμενος εξ Ιουδαίων και ο Πλανήτης Βασίλειος χειρογρύπιον οφείλον εξκουσσεύεσθαι και τούτο από πάσης και παντοίας επηρείας χωράφια και αμπέλια τα εν ταις περιλήψεσι των χρυσοβούλλων και προσταγμάτων των προσόντων αυτοίς περιγραφόμενα,άπερ εκράτει ο Πόθος και ο Μαντειανός και οι προσγενείς αυτού τα επιλεγόμενα το Δημόσιον. Εις την Μάνταιαν χωράφιον το επιλεγόμενον του αγίου Ηλίου ιδιοπεριόριστον εκ προσενέξεως του Γορδά. Και εκ προσενέξεως του στίχου του Μαντειανού χωράφια μοδίων δεκατριών εν ω και απιδέαι τρείς ωσαύτως οφείλει έχειν και το ύδωρ του κατερχομένου ποταμού από του όρους της μονής και δεσπόζειν αυτό, καθώς προκατείχε και εδέσποζεν.η Βασιλεία μου γουν τη δεήσει των μοναχών προσχούσα και τον παρόντα χρυσόβουλλον λόγον αυτής τη σεβασμία μονή του Λέμβου εχορήγησε δι ου και παρακελεύεται απαρασπάστως πάντη και αμετακινήτως και κατά τον της δεσποτείας λόγον κατέχειν την μονήν πάντα τα ανωτέρω ρητώς δεδηλωμένα και την εκ πάντων είσοδον αποφέρεσθαι και εξκουσσεύειν αυτά και ους έχει η μονή παροίκους και ετέρους ξένους και τω δημοσίω ανεπιγνώστους από πάσης και παντοίας επηρείας τοις εν τοις χρυσοβούλλοις προσούσιν εμπεριειλημμένης αλλά δη και το ταύτης βιβάριον από τε βιβαροπάκτου, προσκυνητικίου, οψωνίου και λοιπών ετέρων συνηθειών. Δια γαρ τούτο επεβραβεύθη τη διαληφθείση σεβασμία μονή των Λέμβου εις ασφάλειαν αυτής αιωνίζουσαν και ο παρών χρυσόβουλος λόγος της βασιλείας μου, απολυθείς κατά τον σεπτέμβριον μήνα της δευτέρας ινδικτιώνος του εξακισχιλιοστού επτακοσιοστού εξηκοστού έτους εν ω και το ημέτερον ευσεβές και θεοπρόβλητον υπεσημήνατο κράτος +.
+ Είχε το Ιωάννης εν Χριστώ τω Θεώ πιστίς βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων ο Δούκας δ’ ερυθρών γραμμάτων της βασιλικής και θείας χειρός +
ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΗ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΒΑΤΑΤΖΗ



V. Σύγχρονες Μαρτυρίες
Ἁγιορεῖτες Γέροντες λένε πὼς ὁ Μαρμαρωμένος Βασιλιὰς εἶναι ὁ Ἅγιος Ἰωάννης Δούκας Βατάτζης ὁ Ἐλεήμων, ὁ Αὐτοκράτορας δηλαδὴ Νικαίας, ὁ ὁποῖος βρέθηκε παντελῶς ἄφθαρτος στὸν τάφο του στὴν Μικρασία, τόσο ὁ ἴδιος, ὅσο καὶ τὰ βασιλικά του ἐνδύματα!
Ὅμως μὲ τὶς ἁλώσεις τῶν Φράγκων καὶ τῶν Τούρκων, χάθηκαν τὰ ἴχνη τοῦ ἁγίου ἄφθαρτου καὶ ὁλόσωμου λειψάνου, τὸ ὁποῖο βρίσκεται ὅπως φαίνεται στὴν Κωνσταντινούπολη, κεκρυμμένο, σὲ μυστικὸ σπήλαιο, τὸ ὁποῖο γνωρίζουν μόνο λίγοι κρυπτοχριστιανοί, ποὺ φυλοῦν τὸ ἱερὸ μυστικὸ γιὰ αἰῶνες, ἀναμένοντας τὴν ἔγερση τοῦ μαρμαρωμένου!