Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΕΡΒΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Άγιος Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης και Άγιος Σάββας Α΄ Αρχιεπίσκοπος Σερβίας

Κείμενο του (Καστροπολίτη) Ιωάννη Α. Σαρσάκη

Εισαγωγή στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής

Για εννέα αιώνες η πρωτεύουσα της Ρωμανίας (Βυζαντίου), η Κωνσταντινούπολη, είχε μείνει αλώβητη απ΄ όλες τις πολιορκίες και τις επιθέσεις που είχε δεχθεί από εχθρούς, οι οποίοι κατά καιρούς, επιτίθονταν απ΄ όλα τα σημεία του ορίζοντα. Τα ισχυρά τείχη, η πετυχημένη διπλωματία και βεβαίως οι υπερασπιστές της, συνέβαλαν σ΄ αυτό, καθ΄ όλη τη διάρκεια των αιώνων, σε περιόδους ακμής αλλά και παρακμής. Δυστυχώς όμως στα τέλη του 12^ου και στις αρχές του 13^ου αιώνα, οι ενδοδυναστικές έριδες των Αγγέλων[1] επιβάρυναν την είδη προβληματική κατάσταση της αυτοκρατορίας, με αποτέλεσμα να επέλθει η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Φράγκους της Δ΄ σταυροφορίας το 1204.

Η άλωση της πόλης από τους Φράγκους το 1204

Το γεγονός αυτό θεωρείται η συνταρακτικότερη στιγμή στην έως τότε ιστορία της Ρωμανίας, με αποτέλεσμα να υπάρξουν μεγάλες γεωστρατηγικές μεταβολές καθώς και εκκλησιαστικές. Η πάλαι ποτέ κραταιά αυτοκρατορία, ¨αλώθηκε από τους Λατίνους, και διαιρέθηκε το κράτος των Ρωμαίων σε τμήματα και κομμάτια πολλά, σαν μεγάλο πλοίο που βρίσκεται στη δίνη άγριων ανέμων και θαλασσοταραχής, και μοιράστηκαν με κλήρο σε διαφόρους, όπως τύχαινε στον καθένα¨[2]. Ευτυχώς όμως η αντίδραση του Ελληνισμού ήταν άμεση, με αποτέλεσμα να οργανωθούν τρεις κυρίως εστίες αντίστασης κατά των Φράγκων : στη Μικρά Ασία με πρωτεύουσα τη Νίκαιας της Βηθυνίας (Αυτοκρατορία της Νίκαιας), στην Ήπειρο με πρωτεύουσα την Άρτα (Δεσποτάτο της Ηπείρου) και στον Πόντο με πρωτεύουσα την Τραπεζούντα (Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας). Από τα τρία ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν η Νίκαια ήταν αυτή που κατάφερε να λάβει τον τίτλο του συνεχιστή της αυτοκρατορίας[3]. Ο αγώνας για την ανασύσταση της Ρωμανίας και την απελευθέρωση της Βασιλεύουσας (δίχως να λείψουν και οι εμφύλιες συγκρούσεις), δόθηκε κυρίως από τη Νίκαια και την Ήπειρο, η Τραπεζούντα από ένα σημείο και μετά, αναγκάστηκε να περιοριστεί στη διαφύλαξη των συνόρων της.

Συνέπεια όλων αυτών των εξελίξεων, πέραν από τη νέα γεωστρατηγική κατάσταση που επακολούθησε, ήταν και η δημιουργία νέων εκκλησιαστικών δεδομένων. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωάννης Ι΄ Καματηρός, αμέσως μετά την άλωση είχε καταφύγει στο Διδυμότειχο όπου και εκοιμήθη το 1206[4]. Ο Καματηρός λίγο πριν πεθάνει αρνήθηκε την πρόσκληση του Βασιλιά της Νίκαιας Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρη, και δεν μετέβη στη Μικρά Ασία. Τον Μάρτιο του 1208 ο Θεόδωρος συγκάλεσε μια σύνοδο επισκόπων οι οποίοι εξέλεξαν Πατριάρχη τον Μιχαήλ Δ΄ Αυτωρειανό[5].

Στη Βουλγαρία αμέσως μετά την άλωση του 1204 και με την παρέμβαση του πάπα Ιννοκεντίου Γ΄, ανακηρύχθηκε η βουλγαρική εκκλησία αυτοκέφαλη και χειροτονήθηκε πατριάρχης με σκοπό να λάβει τον τίτλο του οικουμενικού[6] καθώς επίσης ο Βούλγαρος τσάρος Ιωαννίτζης στέφθηκε αυτοκράτορας από έναν παπικό λεγάτο[7].

Εντωμεταξύ η παρέμβαση του πάπα δεν περιορίστηκε μόνο στη Βουλγαρία αλλά και στη Σερβία. Εκμεταλλευόμενος την εμφύλια διαμάχη των υιών και διαδόχων του Στέφανου Νεμάνια (Στεφάνου και Βουκάν) καθώς και την αναταραχή που προκάλεσε η άλωση του 1204, ο πάπας στέφει βασιλιά τον πρώτο, προσπαθώντας να επεκτείνει τη δικαιοδοσία του σε χώρες που ανήκαν στον Οικουμενικό Πατριάρχη[8]. Η παρέμβαση του τρίτου αδελφού και υιού του Στέφανου Νεμάνια, Σάββα (μετέπειτα αγίου) ο οποίος ήταν μοναχός στο Άγιο Όρος, υπήρξε σωτήρια, ώστε η Σερβική εκκλησία να επανέλθει στο Ορθόδοξο Δόγμα. ¨Ο άγιος Σάββας είναι η μεγαλύτερη φυσιογνωμία της Σερβικής Εκκλησίας από την ημέρα που ιδρύθηκε μέχρι σήμερα. Στους Σέρβους ενεφύσησε την αγάπη και αφοσίωση στην Ορθοδοξία και τη μοναχική ζωή, όπως και τον βαθύ σεβασμό προς το Βυζάντιο και το ελληνικό πνεύμα¨[9].

Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τις σχέσεις των Σέρβων (βασιλείου και εκκλησίας) με την αυτοκρατορία της Νίκαιας, και το καθοριστικό αποτέλεσμα που είχαν, ώστε να παραμείνει ο Σερβικός λαός στην Ορθόδοξη Πίστη.

Ο εκχριστιανισμός των Σέρβων και η εδραίωση της Ορθοδοξίας.  

Προτού παραθέσουμε τα γεγονότα του 13^ου αιώνα, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στον εκχριστιανισμό των Σέρβων. Οι Σέρβοι (Σλαβικό φύλο) εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια τον 6^ο αιώνα, το θρήσκευμα τους ήταν ένα συνονθύλευμα ειδωλολατρίας, πολυθεΐας και παγανισμού. Ο εκχριστιανισμός τους συντελέσθηκε βαθμιαίως. Σε πρώτη επαφή με τον χριστιανισμό ήρθαν τον 6^ο και 7^ο αιώνα, όταν όπως προαναφέραμε εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια και πιο συγκεκριμένα στην Ιλλυρία. Οι πρώτοι που εκχριστιανίστηκαν ήταν οι άρχοντες και οι κεφαλές των Σέρβων, οι οποίοι όμως, μέσω του εκχριστιανισμού τους απέβλεπαν σε πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Όσον αφορά τον απλό λαό, ο χρονογράφος Θεοφάνης αναφέρει ότι, ο Ιουστινιανός (527-565) υπέταξε μεγάλες μάζες Σέρβων και στρατολόγησε πολλούς από αυτούς, με αποτέλεσμα να δεχθούν χριστιανικές επιρροές. Επίσης εκχριστιανισμός των Σέρβων επετεύχθη και επί αυτοκράτορος Ηρακλείου (610-641). Το 9^ο αιώνα επί αυτοκρατόρων  Μιχαήλ Γ΄ (824-867) και Βασιλείου Α΄ του Μακεδόνος (867-886) οι φωτιστές των Σλάβων Κύριλλος και Μεθόδιος και οι μαθητές αυτών, συνετέλεσαν τα μέγιστα ώστε να πραγματοποιηθεί ο εκχριστιανισμός των Σέρβων, δημιουργώντας τη Σλαβική γραφή και μεταφράζοντας το Ευαγγέλιο και τα υπόλοιπα λειτουργικά κείμενα[10].

Επιστρέφοντας στα τέλη του 12ου και στις αρχές του 13ου αιώνα, το Σερβικό κράτος κυβερνούσε ο Στέφανος Νεμάνια, ως μέγας Ζουπάνος (1167-1196). Ο Στέφανος αρχικά υπήρξε εχθρός της Ρωμανίας μέχρι την εποχή του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180), στον οποίο υπήρξε πιστός υποτελής του. Επί αυτοκράτορα Ισσακίου Β΄ Αγγέλου (1185-1195) στράφηκε και πάλι εναντίον, ¨νικήθηκε το φθινόπωρο του 1190 στο Μοράβα και υποχρεώθηκε με μια συνθήκη ειρήνης να επιστρέψει όλα τα εδάφη που κατέκτησε τα τελευταία χρόνια, ενώ διατήρησε τις παλαιότερες κατακτήσεις¨[11].

Ο Στέφανος Νεμάνια, είχε νυμφευθεί την Άννα (τη μετέπειτα μοναχή αγία Αναστασία), για την οποία υπάρχει η πληροφορία ότι ήταν ελληνίδα πριγκίπισσα ¨κόρη του αυτοκράτορα του Βυζαντίου[12]¨. Ο Στέφανος και η Άννα απέκτησαν τρεις γιούς : τον Βουκάν, τον Στέφανο και τον Ράστκο (τον μετέπειτα μοναχό άγιο Σάββα). Κάποιες πηγές αναφέρουν ότι είχαν δύο ή τρεις κόρες, με πιο γνωστή την Ευφημία, η οποία ήταν πρώτη ¨σύζυγος του γιού του Μανουήλ Δούκα Κομνηνού Ιωάννη, Βασιλεύοντος στη Θεσσαλονίκη (1230-37)¨[13].

Ο Σάββας γεννήθηκε μεταξύ του 1169 και 1174, από μικρός είχε πόθο για τη μοναχική ζωή και έτσι αναχώρησε για το Άγιο Όρος. Αρχικά μετέβη στο Ρωσικό μοναστήρι και αργότερα στη Μονή Βατοπαιδίου. Στο Βατοπαίδι ο Σάββας έστειλε επιστολή στους γονείς του ¨περί της συντελείας του αιώνος και της των Αγίων μακαριότητος¨, μέσω της οποίας τους δημιούργησε τον πόθο για τη μοναστική ζωή[14]. Η επιστολή του Σάββα είχε άμεση επίδραση στον πατέρα του αλλά και στη μητέρα του, και έτσι αποφάσισαν και οι δύο να μονάσουν. Ο Στέφανος έλαβε το μοναχικό σχήμα στη μονή Στουντένιτσα[15] το έτος 1195 και το νέο του όνομα, Συμεών. Η σύζυγός του Άννα αποσύρθηκε σε γυναικεία μονή, όπου έγινε μοναχή και έλαβε το όνομα Αναστασία. Ο Συμεών αφού έζησε δύο χρόνια ως μοναχός στη μονή Στουντένιτσα, ταξίδεψε μέχρι τον Άθωνα[16]. Ο Στέφανος πήγε στο Άγιο Όρος και βρήκε τον Σάββα στη Μονή Βατοπαιδίου, εκεί πατέρας και υιός συνασκήθηκαν και με δικές τους δαπάνες έκτισαν πολλά παρεκκλήσια στο Βατοπαίδι, στο Χιλανδάρι και στις Καρυές[17]. Η φήμη της αρετής τους παρακίνησε και άλλους Σέρβους ώστε να έρθουν κοντά τους στο Άγιο Όρος, έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη για να κτισθεί ένα μοναστήρι δικό τους. Για το σκοπό αυτό ο ¨Σάββας μετέβη εις Κωνσταντινούπολιν, όπου συνηντήθη μετά του αυτοκράτορος (Αλεξίου Γ΄ Αγγέλου), ο οποίος παρεχώρησεν εις τους Σέρβους παλαιάν εγκαταλελειμμένην ελληνική μονήν, του Χελανδαρίου «όπως είναι τοις Σέρβοις δώρον αιώνιον»[18]. ¨Έκτισε δ΄ είτα ο Στέφανος (μοναχός Συμεών) εν Άθω το 1198 ιδία δαπάνη, και τη γενναία χορηγία του Αλεξίου Γ΄ το Μοναστήριον του Χιλιανδαρίου, και συνετέλεσεν όπως κατασταθεί αποκλειστικώς Σερβικόν, οίον παραμένει μέχρι σήμερον[19]. Ειδικά από την χρονική περίοδο του 13^ου αιώνα (που θα εξετάσουμε παρακάτω) και για τα επόμενα χρόνια ¨η Ι.Μ. Χιλανδαρίου γίνεται ο πνευματικός φωτοδότης όλου του σερβικού λαού. Γίνεται το πνευματικό κέντρο του σερβικού λαού, το πρώτο σερβικό διδακτήριο των γραμμάτων, των τεχνών και γενικά του πνευματικού και εθνικού πολιτισμού των Σέρβων¨[20]. Να αναφέρουμε επίσης ότι Ζουπάνος των Σέρβων μετά την απόφαση του Στεφάνου να μονάσει, στέφθηκε ο υιός του ο Στέφανος, ο οποίος νυμφεύτηκε την κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄ την Ευδοκία[21], αδελφή της συζύγου του Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρη, πρώτου αυτοκράτορα της Νίκαιας. Ο Μηλιαράκης υποθέτει ότι το συνοικέσιο γι΄ αυτό το γάμο επετεύχθη την περίοδο που είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη ο άγιος Σάββας προκειμένου να πάρει την άδεια για την παραχώρηση της μονής Χιλανδαρίου[22].

Τα επόμενα χρόνια, στη Σερβία ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των δύο αδελφών Στεφάνου και Βουκάν, έχοντας και εκκλησιαστικές προεκτάσεις. ¨Αμφότεροι δε οι ερίζοντες αδελφοί ανεγνώριζον επί της Εκκλησίας της Σερβίας την ιεραρχίαν της εν Ρώμη Αγίας Έδρας, τηρούντες τα δόγματα και τα συνηθείας της Ανατολικής Εκκλησίας¨[23]. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ προσπάθησε να εκμεταλλευτεί το γεγονός αυτό στέλνοντας απεσταλμένους ιερείς και συγκαλώντας τοπική σύνοδο το 1199, με σκοπό να αποσπάσει πλήρως τη Σερβική εκκλησία από το Ορθόδοξο Δόγμα. ¨Πάσαι όμως αυταί αι διατάξεις της συνόδου προσέκρουσαν εις τα έθιμα της ορθοδοξίας του Σεβικού λαού, και εις το φιλελεύθερον αυτού ήθος. Τα μέγιστα δε εις απόκρουσιν αυτών συνετέλεσεν αναμφιβόλως ο μοναχός Σάββας, όστις, κατελθών εξ Αγίου Όρους εις Σερβίαν το 1203, συνδιήλλαξε του διαμαχομένους αδελφούς του ζουπάνους, εν ταυτώ δ΄ εκόμισε και τα λείψανα του πατρός του, ότε και εγένοντο κατά την μετακομιδήν πομπώδεις θρησκευτικαί τελεταί, και ανεγνωρίσθη Άγιος ο Συμεών υπό του Σερβικού λαού¨[24].

Η καθοριστική συμβολή της αυτοκρατορίας της Νίκαιας στην δημιουργία αυτοκέφαλης Σερβικής Εκκλησίας.  

Το γεγονός της άμεσης εμπλοκής του πάπα ώστε να εκμεταλλευτεί την εμφύλια διαμάχη των Σέρβων και να υποτάξει τη Σερβική Εκκλησία στη Ρώμη[25] καθώς και ο κίνδυνος που ελλόχευε από την αίρεση των Βογομίλων[26], ανάγκασαν τον άγιο Σάββα (που εντωμεταξύ είχε χειροτονηθεί ιερέας στη Θεσσαλονίκη[27]) να προστρέξει στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, και να συναντηθεί με τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Α΄ Λάσκαρη και τον Πατριάρχη Μανουήλ Α΄ Σαραντηνό (1215-1222). Ο Επίκουρος καθηγητής Ιστορίας της Βυζαντινής Παιδείας Ηλίας Γιαρένης αναφέρει σχετικώς : ¨Ο Σάββας ήταν μία μοναστική προσωπικότητα με ιδιαιτέρως αυξημένο κύρος στο Άγιο Όρος. Παραλλήλως ήταν αδελφός του ηγεμόνα της Σερβίας Στεφάνου. Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι η επίσκεψη αυτή ήταν αποτέλεσμα ενός έγκαιρου προγραμματισμού και σχετικών διαβουλεύσεων με τον ηγεμόνα της Σερβίας Στέφανο, ο οποίος επιθυμούσε την επίσημη επίστεψη της συνέχισης της εκκλησιαστικής παράδοσης και του μοναχισμού, φορείς των οποίων αποτελούσαν κατά την προβαλλόμενη κρατική ιδεολογία ο πατέρας του και ο αδελφός του. Συνεπώς, η επίσκεψη του Σάββα στη Νίκαια είχε εκκλησιαστικό και διπλωματικό χαρακτήρα, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι τα όρια μεταξύ των δύο τομέων ειδικά για τους Νεμανίδες Σέρβους ηγεμόνες είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτα¨[28].

Ο Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης

Ο Σάββας μετέβη στη Νίκαια το 1219 με συνοδεία από Σέρβους κληρικούς, έχοντας ως αίτημα του την χειροτονία Σέρβου ιεράρχη, ο οποίος θα ομιλεί τη σερβική γλώσσα διότι οι απεσταλμένοι από το πατριαρχείο ιεράρχες δεν τη γνώριζαν. Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρης και ο πατριάρχης Μανουήλ Α΄ Σαραντηνός επέλεξαν τον ίδιο το Σάββα για να χειροτονηθεί αρχιεπίσκοπος Σερβίας, έτσι ¨εξελέγη ως πρώτος αρχιεπίσκοπος Σέρβων, εγκαινιασθείσης ούτω μιας νέας εποχής εις τα σχέσεις Σερβίας και Βυζαντίου¨[29]. Οι βιογράφοι του Σάββα (Δομεντιανός και Θεοδόσιος) τονίζουν τη μεγαλοπρέπεια κατά την τελετή της χειροτονίας[30] καθώς αυτή : ¨έλαβε χώρα στη Νίκαια με ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια και προσέλαβε πανηγυρικό χαρακτήρα. Σε αυτήν παρέστησαν ο αυτοκράτορας και σύσσωμη η αυλή της Νίκαιας, μητροπολίτες, επίσκοποι, ιερείς και διάκονοι¨[31]. Ανάμεσα βεβαίως στους αξιωματούχους που αποτελούσαν την αυλή της Νίκαιας προφανώς ήταν και ο Ιωάννης Βατάτζης, ως γαμπρός του αυτοκράτορα και φέρων το ανώτατο αξίωμα του Πρωτοβεστιαρίου[32]. Ο Βατάτζης τα επόμενα χρόνια θα συναντηθεί ξανά με τον Σάββα στη Νίκαια όπως θα δούμε παρακάτω.

Ο Σάββας έθεσε και ένα ακόμη αίτημα στον αυτοκράτορα και τον πατριάρχη, το οποίο ήταν να λάβει την άδεια ώστε να χειροτονεί ο ίδιος τους επισκόπους Σερβίας, προβάλλοντας ως λόγο την μακρινή απόσταση που χωρίζει τη Νίκαια και την πατρίδα του. Γεγονός είναι ότι η αποδοχή του αιτήματος αυτού, καθιστούσε την εκκλησία της Σερβίας αυτοκέφαλη. Παρά τους αρχικούς δισταγμούς του αυτοκράτορα και του πατριάρχη, ¨το πολιτικό-διπλωματικό σκέλος της υπόθεσης επικράτησε στις σχετικές επιλογές και αποφάσεις. Θεωρώντας ότι αυτή η λύση δεν ήταν δυσμενής για τη Νίκαια κυρίως στο πολιτικό σκηνικό της περιόδου, αλλά και ότι δεν αποτελούσε δεινή ήττα στα εκκλησιαστικά πράγματα, φαίνεται ότι ο ίδιος ο αυτοκράτορας παρενέβη αποφασιστικά και συγκατάνευσε στην παραχώρηση του αυτοκεφάλου. Ταυτόχρονα κατόρθωσε να πείσει και τα μέλη της Συνόδου, η οποία συγκλήθηκε για τη σχετική απόφαση, να άρουν τις επιφυλάξεις τους. Πιθανότατα κατά τη συζήτηση που έλαβε χώρα ο Θεόδωρος ανέπτυξε τις ευνοϊκές πολιτικές συνέπειες που ελπιζόταν ότι θα είχε για τη Νίκαια η κίνηση αυτή στο βαλκανικό χώρο¨[33]. Σε εκκλησιαστικό επίπεδο, η θετική απόφαση του Αυτοκράτορα και του Πατριάρχη δικαιώθηκε διαχρονικά, καθώς : ¨Η δημιουργία ανεξάρτητης Σερβικής Εκκλησίας σε καμιά περίπτωση δεν δήλωνε διακοπή των πνευματικών σχέσεων με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Οι δεσμοί με το Πατριαρχείο ενδυναμώθηκαν και η επίδραση του Πατριαρχείου αυξανόταν και πήρε μόνιμο χαρακτήρα στο χώρο αυτής της αρχιεπισκοπής, γιατί οι κανονικοί δεσμοί ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες διατηρήθηκαν φυλάχθηκαν με σεβασμό και οι προσωπικοί δεσμοί των προκαθημένων του υπήρξαν πάντα σύμφωνοι με τη γραμμή που χάραξε ο άγιος Σάββας. Από το 1219 μέχρι το 1346, δηλαδή 127 χρόνια, οι σχέσεις Οικουμενικού πατριαρχείου και Σερβικής Εκκλησίας διατηρήθηκαν θερμές και αδιατάρακτες¨[34].

Μετά τη χειροτονία του ο Σάββας, και αφού κατόρθωσε να πραγματοποιήσει τους στόχους του ταξιδιού του, επέστρεψε στην χώρα του με σκοπό να οργανώσει την Σερβική Ορθόδοξη Εκκλησία. Κατά το ταξίδι της επιστροφής του από τη Νίκαια, σταμάτησε στο Άγιος Όρος και στη Θεσσαλονίκη όπου : ¨συνέγραψε ένα από τα σπουδαιότερα έργα για τη σερβική και γενικότερη σλαβική γραμματεία του μεσαίωνα τη μετάφραση του Νομοκάνονα (Πηδάλιον) του Φωτίου¨[35]. ¨Ο άγιος Σάββας, έφερε τον τίτλο: «Αρχιεπίσκοπος πασών των Σερβικών και Παραθαλασσίων χωρών». Η οργάνωση της Σερβικής Εκκλησίας άρχισε ουσιαστικά από το 1220. Εκτός από τις τρεις παλαιότερες επισκοπές που ήδη υπήρχαν τότε και τελούσαν υπό την κανονική δικαιοδοσία της Αρχιεπισκοπής Αχρίδας, ο άγιος Σάββας ίδρυσε οκτώ νέες επαρχίες. Έδρα της Σερβικής Αρχιεπισκοπής ήταν τότε η Ιερά Μονή της Ζίτσας. Στα μέσα του 13ου αιώνα, η έδρα της Αρχιεπισκοπής μεταφέρθηκε στο Πέκιο (Πέτς), πόλη που βρίσκεται στα προάστια των στενών του Ρούγκοβο, στο Κοσσυφοπέδιο¨[36].

Δεν πρέπει να παροράτε το γεγονός ότι, την εποχή στην οποία αναφερόμαστε τα κράτη της Νίκαιας και της Ηπείρου, προσπαθούσαν να ανασυστήσουν την κατακερματισμένη αυτοκρατορία (λόγω της άλωσης του 1204), επιδιδόμενα και σε ένα μεταξύ τους αγώνα επικράτησης σε διπλωματικό και στρατιωτικό επίπεδο. Το γεγονός της παραχώρησης του αυτοκεφάλου στην εκκλησία της Σερβίας, όξυνε τις σχέσεις μεταξύ των δύο νεοσύστατων Ελληνικών κρατών. Η κα Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας Α.Π.Θ. αναφέρει σχετικώς : ¨Η χειροτονία του Σάββα στη Νίκαια αποτελεί ίσως μια διπλωματική ενέργεια του αυτοκράτορα της Νίκαιας να αναγνωρισθούν με τον τρόπο αυτό ο Θεόδωρος Λάσκαρης και ο πατριάρχης ως συνεχιστές της βυζαντινής αυτοκρατορικής και εκκλησιαστικής εξουσίας αντίστοιχα και να ενισχυθεί η επιρροή του αυτοκράτορα της Νίκαιας στη Σερβία¨[37].  ¨Η αναγνώρισης του αυτοκεφάλου της Σερβικής εκκλησίας και η χειροτονία του Σάββα ως αρχιεπισκόπου Σερβίας υπό του πατριάρχου της Κωνσταντινουπόλεως[38] διήγειρε την οργήν του Δημητρίου Χωματηνού, θεωρούντος ότι κατεπατήθησαν τα ενοριακά αυτού δικαιώματα επί της Σερβίας, ήτις υπήγετο εις την ενορίαν της Πρώτης Ιουστινιανής. Τούτου δ΄ ένεκα απηύθυνεν εις τον Σάββαν το επόμενον έγγραφον (επιστολή), προκαλών αυτόν εις απολογίαν¨[39].  Ο Χωματηνός ο οποίος έφερε τον τίτλο ¨Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος, Πρώτης Ιουστινιανής και πάσης Βουλγαρίας¨, και στη επικράτεια του οποίου ανήκε η Σερβική Εκκλησία, ¨αισθάνεται έντονο το συναίσθημα της θλίψης και της αγανάκτησης, βλέποντας να αρπάζουν επισκοπές της αρχιεπισκοπής του αφ΄ ενός οι Βούλγαροι και αφ΄ εταίρου οι Σέρβοι, για τη δημιουργία των πατριαρχείων Τυρνόβου και Πεκίου και να περιορίζουν την αρχιεπισκοπή του στον Ελλαδικό κυρίως χώρο της Δυτικής Βαλκανικής¨[40]. Απέστειλε επιστολή διαμαρτυρίας στη Νίκαια ¨κατηγορώντας τον πατριάρχη πως καταπατεί τη δικαιοδοσία της Επισκοπής Αχρίδος ευλογώντας την ίδρυση αυτοκεφάλου Εκκλησίας στη Σερβία, και απονέμοντας στο Σάββα, τον αδελφό του Στέφανου Νεμάνια, τον τίτλο του «Αρχιεπισκόπου Πάσης Σερβίας». Ο Χωματηνός είχε γράψει κιόλας στο Σάββα για το θέμα αυτό το Μάιο του 1220 αποκαλώντας τον όχι Αρχιεπίσκοπο αλλά μοναχόν που είχεν εγκαταλείψει το επάγγελμα του στο Άγιον Όρος και είχε δελεασθεί από εγκόσμιες φιλοδοξίες και διαμαρτυρόμενος πως η πραγματική Επισκοπή Σερβίας ήταν εκείνη του Ρας, εξαρτημένη από την Εκκλησία Βουλγαρίας και εκείθεν από την Επισκοπή Αχρίδος¨[41]. ¨Οι σφοδρές διαμαρτυρίες του Χωματηνού, τόσο κατά το 1220, όσο και λίγα χρόνια αργότερα προς τον νέο πατριάρχη Γερμανό Β΄ δεν είχαν κάποιο αποτέλεσμα. Η Σερβική Εκκλησία είχε πλέον ξεκινήσει το βίο της, μετά την προσφυγή του Σάββα στη Νίκαια και την ευνοϊκή αντιμετώπιση του αυτοκράτορα Θεοδώρου Α΄ και του πατριάρχη Μανουήλ Α΄ το 1219¨[42].

Άγιος Σάββας Α΄ Αρχιεπίσκοπος Σερβίας και Άγιος Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης ο Βασιλεύς. 

Τα επόμενα χρόνια και μέχρι την κοίμησή του, ο άγιος Σάββας ποίμανε την Σερβική Εκκλησία και έστεψε τρεις βασιλείς της Σερβίας. Επίσης κατά τη διάρκεια αυτή πραγματοποίησε και πολλά ταξίδια, σε ένα απ΄ αυτά ¨επορεύθη δ΄ εν τω μεταξύ εις τα Ιεροσόλυμα, εξ ων κατόπιν, επιστρέφων διήλθεν εκ Νικαίας τω 1231, ένθα εβασίλευε τότε ο Ιωάννης Βατάτζης, υφ ου εγένετο δεκτός μετά πολλής φιλοφροσύνης, είτα μετέβη εις Άγιον Όρος διά πλοίου, όπερ παρεχώρησεν αυτώ ο Βατάτζης, συνάμα δωρήσας και πολύτιμα δώρα¨[43].

Η συνάντηση των δύο μετέπειτα αγίων της Εκκλησίας μας, του Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη και του Αρχιεπισκόπου Σάββα Α΄ Νεμάνια, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Μηλιαράκης σε ένα άλλο σημείο του βιβλίου του, αναφέρει ότι ο Βατάτζης μαζί με τη σύζυγό του βασίλισσα Ειρήνη Λάσκαρη, υποδέχθηκαν τον Σάββα ¨μετ΄ εξαιρετικών τιμών και φιλοφροσύνης, και μετ ευλαβείας ησπάσθησαν αγίων λείψανα, άτινα έδωκεν αυτοίς εις προσκύνησιν¨[44]. Αξίζει να παραθέσουμε το γεγονός της συνάντησης των δύο αγίων, όπως το περιγράφει ένας άλλος άγιος (σύγχρονος μας) ο Αρχιμανδρίτης Ιουστίνος Πόποβιτς (1894-1979) ο οποίος αναφέρει τα εξής : ¨Κατόπιν και με τη βοήθεια του Θεού έφθασε (ο άγιος Σάββας) διά της Άκρας[45] στη Νίκαια. Τότε ήταν στην Νίκαια Αυτοκράτορας ο Ιωάννης Βατάτζης (1222-1254). Ο Βατάτζης τον δέχθηκε με μεγάλο σεβασμό και τον κράτησε πολλές μέρες κοντά του¨[46].

Όπως αναφέραμε παραπάνω, σύμφωνα με τις περιγραφές των ιστορικών της εποχής, όταν ο Σάββας εξελέγη Α΄ Αρχιεπίσκοπος Σερβίας στη Νίκαια το 1219, επί αυτοκράτορα Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρη (πεθερού του Βατάτζη) στην τελετή ήταν παρόντες ο αυτοκράτορας και σύσσωμη η αυλή της Νίκαιας, μητροπολίτες, επίσκοποι, ιερείς και διάκονοι. Προφανώς θα ήταν παρόντες και ο Βατάτζης (το δεξί χέρι του αυτοκράτορα[47]) με τη σύζυγό του Ειρήνη, οπότε υποθέτουμε ότι το 1231 δεν ήταν η πρώτη φορά που συναντούσαν τον άγιο Σάββα. Και ίσως ένας από τους λόγους που τον υποδέχθηκαν με μεγάλη εγκαρδιότητα και ευσέβεια, πέραν της πνευματικής του κατάστασης που ενέπνεε για μια τέτοια συμπεριφορά, να ήταν και το γεγονός της επανασύνδεσής τους. Το βασιλικό ζεύγος έδειξε την γενναιοδωρία του και την βαθύτατη ευσέβειά του, προς το πρόσωπο του Αρχιεπισκόπου Σερβίας Σάββα και ¨κατά την αναχώρησίν του δ΄ εις Άθωνα προσήνεγκον αυτώ δώρα, ιερά άμφια, σκεύη εκκλησιαστικά, τεμάχιον τιμίου ξύλου περιβεβλημένον υπό λίθων πολυτίμων και μαργάρων, λείψανα αγίων και χρήματα ίνα διανείμη εις τους εν Άθωνι μοναχούς. Ωσαύτως δε ίδιον πλοίον εξωπλισμένον, και συνοδόν ένα των της αυλής αξιωματικών. Ο Σάββας απελθών εις Άθωνα έγραψε τω Βατάτζη επιστολήν, ην απέστειλε διά του ιδίου πλοίου¨[48].

Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι όλες οι δωρεές του Βατάτζη προς τον άγιο Σάββα και προς ¨τους εν Άθωνι μοναχούς¨ που περιγράφονται ανωτέρω, δεν αποτελούν ένα μεμονωμένο γεγονός αλλά μια συνήθη τακτική των αυτοκρατόρων της Νίκαιας (της δυναστείας των Λασκαρέων). Αξίζει να παραθέσουμε την άποψη της Ελένης Αρβέλερ η οποία γράφει σχετικώς : ¨με πρόνοια και στοργή περιέβαλλαν επίσης οι βασιλείς της δυναστείας των Λασκαρέων τα μεγάλα μοναστηριακά συγκροτήματα, που βρίσκονταν στην αυτοκρατορία τους στα ασιατικά ή στα ευρωπαϊκά της εδάφη, όπως τον Άθω, τον Όλυμπο, τη Νέα Μονή της Χίου και ακόμη τα ιδρύματα που έμειναν σε ορθόδοξα χέρια, όπως τη Μονή των Ρουφινιανών στα περίχωρα της Κωνσταντινουπόλεως. Δίκαια το έργο του Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη για τη σωτηρία και ανάδειξη των ιερών πνευματικών κέντρων αποτέλεσε μέρος του θερμού επαίνου που αφιέρωσε στον αυτοκράτορα αυτόν ο ιστορικός Θεόδωρος Σκουταριώτης¨[49]. Επίσης ο Γουίλλιαμ Μίλλερ, αναφέρει για τις δωρεές του Ιωάννη Βατάτζη τα εξής : ¨Και δη έσωσεν ουκ ολίγας εκκλησίας εν Κωνσταντινουπόλει από της υπό των φράγκων καταστροφής και εν αυτή δε τη υπό τους Γάλλους αρχή των Αθηνών αι ελληνικαί μοναί έλαβον παρ’ αυτού δωρεάς¨[50].

Άξιο επίσης αναφοράς και ενδεικτικό των καλών σχέσεων μεταξύ του βασιλείου των Σέρβων και της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, είναι το γεγονός της απεικόνισης ενός αυτοκράτορα της Ρωμανίας (Βυζαντίου) σε κτητορική τοιχογραφία στη μονή της Mileseva (Μιλέσεβα[51]). Χαρακτηριστικά οι Mirjana και Ljubomir Maksimovic αναφέρουν ότι, μέσα στο νάρθηκα της Μιλέσεβα υπάρχει μία τοιχογραφία με την κτητορική σύνθεση των Νεμάνια. Δίπλα στον Χριστό βλέπουμε τους Αγίους Συμεών και Σάββα και ακολουθούν οι βασιλείς Στέφανος ο Πρωτόστεπτος, και οι γιοί του Ραντοσλάβ και Βλαντισλάβ. ¨Κατά κάποιο τρόπο αναπόσπαστο μέρος της κτητορικής σύνθεσης είναι το πορτραίτο ενός βυζαντινού αυτοκράτορα στο νότιο τοίχο. Ντυμένος με μπλε σκούρο διβητήσιο, με το διακοσμημένο λώρο, ο αυτοκράτορας στέκεται επάνω σε κόκκινο μαξιλάρι με δικέφαλους αετούς[52] σε κύκλους, κρατώντας το σκήπτρο στο δεξί και την ακακία στο αριστερό του χέρι. Υποτίθεται συνήθως ότι πρόκειται για τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη, ο οποίος παρουσίαζε, μαζί με τις σήμερα κατεστραμμένες απεικονίσεις του Χριστού και της Θεοτόκου, τις σωζόμενες του Κωνσταντίνου και τις Ελένης, καθώς και των Νεμανιδών, την ιδέα της θείας προελεύσεως της εξουσίας στον κόσμο¨[53].             

Επίλογος – Πρόταση

Ερχόμενοι στο σήμερα, μπορούμε να πούμε ότι συνδετικός πνευματικός κρίκος για τα γεγονότα που περιγράψαμε στο παρόν κείμενο, εκτός από τους δύο αγίους (Άγιο Ιωάννη Βατάτζη και Άγιο Σάββα), αποτελεί η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Στο καθολικό της μονής, μεταξύ άλλων κειμηλίων σώζονται οι δύο σταυροί με Τίμιο Ξύλο, που όπως περιγράψαμε παραπάνω δώρισε ο Ιωάννης Βατάτζης στον Αρχιεπίσκοπο Σερβίας Σάββα, ο οποίος ¨αφιέρωσεν εις την Ιεράν αυτού Μονήν (Χιλανδαρίου) το Τίμιον Ξύλον ομού με τα άγια λείψανα, και όσα του εδώρησεν ο βασιλεύς (Ιωάννης Βατάτζης)¨[54].

Νομίζω ότι θα ήταν μεγάλη ευλογία, αν η Ιερά Μητρόπολη Διδυμοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου, στα πλαίσια κάποιου εορτασμού (Βατάτζεια, Σταυροπροσκύνηση, Ύψωση Τιμίου Σταυρού) προβεί στις απαραίτητες ενέργειες και συνεννοήσεις με την Ιερά Μονή Χιλανδαρίου, έτσι ώστε να υποδεχθούμε στο Διδυμότειχο, την γενέτειρα του Αγίου Ιωάννη Βατάτζη, τους Σταυρούς που δώρισε ο ίδιος στη Μονή δια μέσω του Αγίου Σάββα. Πέραν της ευλογίας που θα λάβουμε από την προσκύνηση των σταυρών και του Τιμίου Ξύλου, θα έχουμε τη χαρά να φιλοξενηθεί στο Διδυμότειχο ότι πιο ¨απτό¨ υπάρχει πνευματικά, που να μας θυμίζει τον Διδυμοτειχίτη, Αυτοκράτορα, Άγιο, Ελεήμονα και Ιαματικό Ιωάννη Βατάτζη.

[1]. Η Δυναστεία των Αγγέλων βασίλεψε από το 1185 έως το 1204.

[2]. Νικηφόρος Γρηγοράς ¨Ρωμαϊκή Ιστορία¨ Εκδόσεις Λιβάνη σελ 42.

[3].¨Εκ των τριών ελληνικών κρατών, η Αυτοκρατορία της Νίκαιας βασίμως διεξεδίκει την ιδιότητα του συνεχιστού της Βυζαντινής παραδόσεως. Λόγοι γεωγραφικοί, ουσιαστικοί και καθεστωτικοί εδικαιολόγουν την αξίωσην ταύτην¨ Διονύσιος Ζακυθηνός «Βυζάντιον κράτος και κοινωνία ιστορική επισκόπησις» Εκδόσεις Ίκαρος σελ 130.     

[4]. Ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια Δομή, Λήμμα, Ιωάννης Καματηρός.

[5]. Γεώργιος Ακροπολίτης ¨Χρονική Συγγραφή¨ Εκδόσεις Κανάκη σελ 33.

[6]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 179.

[7]. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ¨Εκδοτική Αθηνών¨ Τόμος 21 σελ 83.

[8]. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 10, Λήμμα ¨Σάββας Α΄ Νεμάνια Αρχιεπίσκοπος Σέρβων¨ σελ 1096. – Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 642-643.

[9]. Χατζηλέλεκας Δημοσθένης «Η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου ως σύνδεσμος φιλίας Ελλάδας και Σερβίας» Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας σελ 31. 

[10]. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 11, Λήμμα ¨Σερβική Εκκλησία¨ σελ 66-88.

[11]. Γκέοργκ Οστρογκόρσκι ¨Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους¨ Ιστορικές Εκδόσεις Σ. Βασιλόπουλος σελ 78.

[12]. Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς «Βίος και πολιτεία των αγίων Σάββα και Συμεών των φωτιστών των Σέρβων» Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας σελ 16. – Κουτρούμπελη Βασιλική «Οι Αγίες της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» Διδακτορική διατριβή υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ΑΠΘ σελ 18.

[13]. Κουτρούμπελη Βασιλική «Οι Αγίες της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας» Διδακτορική διατριβή υποβληθείσα στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του ΑΠΘ σελ 19.

[14]. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 10, Λήμμα ¨Σάββας Α΄ Νεμάνια Αρχιεπίσκοπος Σέρβων¨ σελ 1096-1097 – Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Επισκόπου Ματθαίου Λαγγή, Αθήναι 1980, 14 Ιανουαρίου Αγίου Σάββα Αρχιεπισκόπου Σερβίας – Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς «Βίος και πολιτεία των αγίων Σάββα και Συμεών των φωτιστών των Σέρβων» Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας σελ 46-47.

[15]. Η Στουντένιτσα χτίστηκε από τον Στέφανο Νεμάνια το έτος 1186 και αφιερώθηκε στην Παναγία την Ευεργέτιδα, είναι ένα από τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα μοναστήρια της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, και βρίσκεται κοντά στη σερβική πόλη του Κράλιεβο. Στη Στουντένιτσα ο Στέφανος Νεμάνια παραιτήθηκε από το αξίωμα του ηγεμόνα των Σέρβων προς όφελος του υιού του Στεφάνου και εκάρη μοναχός.

[16]. Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς, Ο Πρόλογος της Αχρίδας, 13 Φεβρουαρίου ¨Ο Άγιος Συμεών ο Μυροβλύτης¨.  

[17]. Το σημερινό Τυπικαριό είναι ένα από τα πιο ιστορικά κελλιά – ησυχαστήρια στις Καρυές του Αγίου Όρους. Ιδρύθηκε από τον Άγιο Σάββα τον Σέρβο, γιο του Σέρβου ηγεμόνα Στέφανου Νεμάνια. (Πηγή : 32ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης. Ευάγγελος Ματσαρόκος ¨Παρατηρήσεις στην οικοδομική εξέλιξη και την αρχιτεκτονική του κελλιού του Αγίου Σάββα του Σέρβου στις Καρυές του Αγίου Όρους¨).

[18]. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 12, Λήμμα ¨Χιλανδαρίου, Μονή¨ σελ 122.

[19]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 641.

[20]. Χατζηλέλεκας Δημοσθένης «Η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου ως σύνδεσμος φιλίας Ελλάδας και Σερβίας» Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας σελ 15.

[21]. Ο γάμος του Στεφάνου με την Ευδοκία κράτησε λίγα χρόνια ¨ούτος μετά συμβίωσιν λίγων ετών την απέπεμψε¨ Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 642.

[22] Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 642.

[23]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 642.

[24]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 643.

[25]. ¨Η Σερβία την περίοδο εκείνη βρισκόταν σε μια ρευστή θέση, σε ένα οιονεί μεταίχμιο στα όρια μεταξύ ανατολικού και δυτικού χριστιανισμού. Έτσι ενώ οι παράκτιες επαρχίες της υπαγόταν στη λατινική αρχιεπισκοπή της Αντιβάρεως, η ενδοχώρα της ανήκε στην αρχιεπισκοπή Αχρίδος¨. Ηλίας Γιαρένης «Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Κομνηνός Λάσκαρης» Εκδόσεις ΔΟΛ Α.Ε. σελ 209. 

[26]. Οι Βογόμιλοι, ήταν μια αιρετική κοινότητα η οποία έδρασε στα Βαλκάνια την περίοδο μεταξύ του 10ου αιώνα και του 15ου αιώνα. Εμφανίστηκε στη Βουλγαρία γύρω στο 950 και ενσωμάτωσε κάποια νεομανιχαϊστικά και παυλικιανικά στοιχεία.

[27]. Ο άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς αναφέρει ότι ο άγιος Σάββας χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος στη Μονή Χιλανδαρίου από τον Επίσκοπο Ιερισσού Νικόλαο, και στη Θεσσαλονίκη έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτου. (Πηγή Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς «Βίος και πολιτεία των αγίων Σάββα και Συμεών των φωτιστών των Σέρβων» Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας σελ 80-81).    

[28]. Ηλίας Γιαρένης «Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Κομνηνός Λάσκαρις» Εκδόσεις Δ.Ο.Λ. ΑΕ σελ 210.

[29]. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 10, Λήμμα ¨Σάββας Α΄ Νεμάνια Αρχιεπίσκοπος Σέρβων¨ σελ 1097.

[30]. Η μαρτυρία των βιογράφων του Σάββα ότι αυτός χειροτονήθηκε ¨όταν ήταν ιδιαίτερη μέρα¨, κατά την οποία ήταν συγκεντρωμένοι στη Νίκαια πολλοί αρχιερείς, πρέπει κατά την Ζιβογίνοβιτς να αναφέρεται στην εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, 15Αυγούστου 1219, και τότε πρέπει να έλαβε χώρα η χειροτονία, (προφανώς όταν γιόρταζε ο Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Νίκαια). Πηγή :  Αλκμήνη Σταυρίδου – Ζαφράκα «Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα» Εκδόσεις Βάνιας σελ 59.

[31]. Ηλίας Γιαρένης «Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Κομνηνός Λάσκαρις» Εκδόσεις Δ.Ο.Λ. ΑΕ σελ 213. 

[32]. Στην ελληνική αυτοκρατορία της Νίκαιας (1204-1261) το αξίωμα του «Πρωτοβεστιαρίου» ήταν ιδιαίτερα σημαντικό, ανώτερο εκείνου του «Μεγάλου Δομέστικου», και τα καθήκοντά του περιελάμβαναν τη διαχείριση του αυτοκρατορικού θησαυροφυλακίου¨. Κίμων Πλακογιαννάκης «Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο» Εκδόσεις Ιανός σελ 92-93. 

[33]. Ηλίας Γιαρένης «Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Κομνηνός Λάσκαρις» Εκδόσεις Δ.Ο.Λ. ΑΕ σελ 214. 

[34]. Χατζηλέλεκας Δημοσθένης «Η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου ως σύνδεσμος φιλίας Ελλάδας και Σερβίας» Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας σελ 15. 

[35]. Χατζηλέλεκας Δημοσθένης «Η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου ως σύνδεσμος φιλίας Ελλάδας και Σερβίας» Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας σελ 31.  

[36]. Περιοδική έκδοση Ι.Μ. Κωνσταντίας-Αμμοχώστου ¨Πνευματική Διακονία¨ έτος 6ο (2013) τεύχος 15ο Αφιέρωμα : Νεώτερα Πατριαρχεία και Αυτοκέφαλες Εκκλησίες «Πατριαρχείον Σερβίας» Δρ Πρέντραγκ Πούζοβιτς, Καθηγητού Εκκλησιαστικής Ιστορίας Θεολογικής Σχολής Βελιγραδίου σελ 6.

[37]. Αλκμήνη Σταυρίδου – Ζαφράκα «Νίκαια και Ήπειρος τον 13ο αιώνα» Εκδόσεις Βάνιας σελ 59.

[38]. Παρόλο που ο πατριάρχης βρισκόταν στην Νίκαια λόγω της άλωσης του 1204, διατηρήθηκε η ονομασία πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.  

[39]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 643.  

[40]. Ε. Κωνσταντίνου ή Τέγου Στεργιάδου «Η Αρχιεπισκοπή Πρώτης Ιουστινιανής» Διδακτορική Διατριβή Απρίλιος 2003.

[41]. Ντόναλντ Μακ Νίκολ «Το Δεσποτάτον της Ηπείρου» Ανάτυπον εκ της ¨Ηπειρωτικής Εστίας¨ Ιωάννινα 1974 σελ 82.

[42]. Ηλίας Γιαρένης «Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α΄ Κομνηνός Λάσκαρις» Εκδόσεις Δ.Ο.Λ. ΑΕ σελ 213. 

[43]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 650.

[44]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 258. 

[45]. Σημαντική πόλη – λιμάνι της Δυτικής Γαλιλαίας (στο σημερινό βόρειο Ισραήλ). 

[46]. Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς «Βίος και πολιτεία των αγίων Σάββα και Συμεών των φωτιστών των Σέρβων» Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας σελ 122.

[47]. Σωτήριος Μπλατσούκας «Βίος του Αγίου Ιωάννου Γ΄ (Βατάτζη) βασιλέως του ελεήμονος» Γεωργίου Πελαγονίας Εκδόσεις Βογιατζόγλου σελ 95 ¨Ο Ιωάννης ήταν το δεξί χέρι στον πεθερό του αυτοκράτορα Θεόδωρο¨ . 

[48]. Αντώνιος Μηλιαράκης «Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του Δεσποτάτου της Ηπείρου» Εκδόσεις Ιονικής Τράπεζας σελ 258 – Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς «Βίος και πολιτεία των αγίων Σάββα και Συμεών των φωτιστών των Σέρβων» Εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας σελ 122. 

[49]. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών Τόμος 21 σελ 115. 

[50]. Γουίλλιαμ Μίλλερ «Η ιστορία της Νικαίας και η ανάκτησις της Κωνσταντινουπόλεως» Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψις σελ 35-36.

[51]. Η Σερβική μονή Μιλέσεβα, χτίστηκε το έτος 1219, κτήτοράς της είναι ο Σέρβος βασιλιά Βλαντισλάβ (1234 – 1243), και είναι αφιερωμένη στην Ανάληψη του Κυρίου. Το έτος 1237 ο Βλαντισλάβ μετέφερε στο μοναστήρι Μιλέσεβα από τη βουλγάρικη πόλη Τύρνοβο τα ιερά λείψανα του Αγίου Σάββα, που ενταφιάστηκαν εκεί. Το έτος 1594 ο Τούρκος Σιναν πασάς έδωσε διαταγή, στους στρατιώτες του να πάρουν τα ιερά λείψανα του Αγίου Σάββα από το μοναστήρι Μιλέσεβα, να τα φέρουν στο Βελιγράδι και να τα κάψουν. Όμως, οι μοναχοί κατάφεραν να σώσουν ένα χέρι, που βρίσκεται, εναλλάξ, στο μοναστήρι Μιλέσεβα και στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας στην πόλη Pljevlja, του Μαυροβουνίου.

[52]. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως : ¨ο δικέφαλος αετός μετατράπηκε στο κατεξοχήν έμβλημα των αυτοκρατορικών οικογενειών των Λασκαρέων (αυτοκρατόρων της Νίκαιας) και των Παλαιολόγων¨. Πηγή : Νίκος Φ. Τόμπρος «Ο δικέφαλος αετός στην ελληνική εραλδική και οι πολιτικές του προεκτάσεις (15ος – 19ος αιώνας)Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, ΛΔ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (πρακτικά).

[53]. Mirjana και Ljubomir Maksimovic «Τα πορτραίτα  κτητόρων στις τοιχογραφίες βυζαντινού ρυθμού του ΙΓ΄ αιώνα – Η κατάσταση στη Βαλκανική Χερσόνησο» Βυζαντιναί Μελέται, Τόμος Στ΄, Εκδότης- Δντης Άγγελος Θ. Νεζερίτης σελ 686-687.

[54]. Κίμωνος Εμμανουήλ Πλακογιαννάκη «Άγιον Όρος ο Προμαχώνας της Ορθοδοξίας» Μέρος Ε΄ Πίνακας IV. – Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος 12, Λήμμα ¨Χιλανδαρίου, Μονή¨ σελ 129.- Χατζηλέλεκας Δημοσθένης «Η Ιερά Μονή Χιλανδαρίου ως σύνδεσμος φιλίας Ελλάδας και Σερβίας» Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής θεολογίας σελ 80. – Ο Μέγας Συναξαριστής της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Επισκόπου Οινόης Ματθαίου Λαγγή, Μήνας Ιανουάριος ΙΔ΄, Του Οσίου Σάββα Σερβίας σελ 309.